Szczypta historii

Traktaty jałtańskie ustanowiły nową granicę dla Polski na rzece San i Bug, przyznając Polsce dodatkowo miasto Przemyśl. Na długim odcinku ziemi przemyskiej i sanockiej granicę poprowadzono praktycznie wzdłuż linii prostej od Teleśnicy nad Sanem, omijając Przemyśl aż do Hrebennego na rzece Sołokii, wpadającej do Bugu. Stąd też w latach 1944–1951 tereny wokół Ustrzyk Dolnych i Lutowisk należały do ZSRR. Na mocy umowy o zmianie granic podpisanej między Polską a ZSRR w 1951 r. tereny te powróciły do Polski. W sumie tereny te należą do Polski przez 547 lat (worek bieszczadzki 553 lata, a tereny źródeł Dniestru – dziś na Ukrainie – należały do Polski przez 483 lata).

Umowa o zamianie granic

Umowa o zamianie granic była oficjalnie spowodowana koniecznością uzyskania terenów dla budowy zbiornika wodnego na Sanie (wsie Chrewt, Telesznica). W zamian pozbyliśmy się bogatego w węgiel kamienny regionu Grzędy Sokalskiej z miastami Krystynopol i Bełz.

Niewiele osób zdaje sobie sprawę, że dzięki tej zamianie mamy w Bieszczadach możliwość zwiedzania cerkwi. Praktycznie wszystkie cerkwie po „polskiej stronie” zostały spalone w ramach akcji Wisła w 1947 roku. Te po „radzieckiej stronie” ominęła pożoga i w 1951 r. zostały zwrócone Polsce w dość dobrym stanie. Najcenniejsze cerkwie to obiekty w Smolniku, Równi i Bystem. W latach komuny co cenniejsze ikony wywieziono do muzeów w Sanoku i Łańcucie, a świątynie zamieniono na magazyny i wszystko ulegało powolnemu zniszczeniu i degradacji.

Rosjanom tak się spodobała wymiana, że już w listopadzie 1952 roku zaczęto planować kolejną wymianę granic. Polska miała stracić 1300 km² z powiatów hrubieszowskiego i tomaszowskiego, w tym miasto Hrubieszów. W zamian Polsce miała przypaść miejscowość Dobromil i Chyrów oraz linia kolejowa Przemyśl -Chyrów– Zagórz. Do realizacji nie doszło z powodu śmierci Stalina. Andrzej wspomina czasy, gdy w latach 70. kursowały regularnie pociągi PKP na trasie Przemyśl – Dobromil – Chyrów- Krościenko-Zagórz przekraczające granicę Polski. Na odcinku ZSRR wagony były plombowane i eskortowane przez żołnierzy rosyjskich.

Ustrzyki Dolne

Ustrzyki to miasto, które prawa miejskie uzyskało dopiero w 1727 r. W Ustrzykach warto odwiedzić Sanktuarium Matki Bożej Rudeckiej Królowej Bieszczadzkiej. Jest to najstarsza świątynia katolicka w mieście. Murowana budowla została wzniesiona w stylu barokowym w 1740 r. We wnętrzu znajdują się barokowa ambona z baldachimem w stylu rokokowym pochodząca z końca XVII wieku oraz zabytkowa chrzcielnica w formie łódki z rzeźbą Dzieciątka Jezus. W ołtarzu głównym jest umieszczona kopia skradzionego w 1992 roku obrazu Matki Bożej Bieszczadzkiej z Rudek.

Lutowiska

Nazwa miejscowości pochodzi z jęz. ukraińskiego (l’itowyszcze – „miejsce wypędzania i wypasu bydła w lesie”). Wieś należała początkowo do Kmitów (od X w.), później do Urbańskich i Górskich. W latach 1939–1941 miejscowość na mocy paktu niemiecko-radzieckiego należała do ZSRR. W czerwcu 1941 roku miejscowość została zajęta przez Niemców, którzy w 1942 rozstrzelali ok. 650 miejscowych Żydów, Polaków i 30 Romów. Po zlikwidowaniu Żydów spalono ich zabudowania, czyli całą drewnianą zabudowę położoną przy rynku oraz synagogi. W latach 1944–1951 Lutowiska ponownie zostały zajęte przez ZSRR i zostały przemianowane na Szewczenko. W tym czasie świątynia katolicka w Lutowiskach uległa całkowitej dewastacji. Nabożeństwa musiały odbywać się w cerkwi aż do 1963 roku. Lutowiska znalazły się ponownie w Polsce w 1951 roku w ramach umowy o zamianie granic. Ludność dotychczas tu zamieszkującą wysiedlono. Do Szewczenka przesiedlono natomiast polskich mieszkańców z Sokalszczyzny i Hrubieszowszczyzny. Pierwotną nazwę Lutowiska przywrócono dopiero w 1957 r.

Zauważyliśmy, że Lutowiska przeszły już do następnego pogłębionego etapu integracji europejskiej – róża wiatrów nosi symbole Nord–Süd–Ost–West.

Cerkiew Michała Archanioła w Lutowiskach

Cerkiew Michała Archanioła to nieistniejąca obecnie, rozebrana drewniana greckokatolicka cerkiew znajdująca się niegdyś w Lutowiskach. Cerkiew została wzniesiona w 1898 r.

Cerkiew była użytkowana przez grekokatolików do 1945. W latach 1945-1951 służyła wyznawcom prawosławia, którzy osiedli w Lutowiskach znajdujących się wówczas w ZSRR. W latach 1956-1963 służyła rzymskim katolikom, którzy przez te lata odnawiali miejscowy kościół katolicki. W 1963 cerkiew została opuszczona i niszczała pod wpływem środowiska i działań ludzkich. W 1980 r. rozebrano cerkiew, a zdatne do dalszego użytku drewno wykorzystano do budowy kościoła w Dwerniku. Na cerkwisku ustawiono krzyż i miniaturę cerkwi.

Żydzi w Lutowiskach

Po ludności Żydowskiej w Lutowiskach pozostał kirkut i ruiny synagogi.

Zlewisko Morza Czarnego

Ustrzyki Dolne i Krościenko leżą nad rzeką Strwiąż będącej dopływem Dniestru. Obszar Ustrzyk Dolnych i terenów na północny-wschód od Lutowisk należy więc do zlewiska Morza Czarnego. Dniestr w swoim źródłowym odcinku przepływa 10 km na wschód od Lutowisk.

Cerkiew Opieki Matki Bożej w Równi

Cerkiew w Równi reprezentuje styl bojkowski, charakteryzujący się budową niezależnych namiotów/kopuł przykrywających poszczególne części cerkwi (zamiast wspólnego dachu). Cerkiew powstała w drugiej połowie XVIII wieku. Jako świątynia greckokatolicka funkcjonowała do 1951, kiedy ukraińscy mieszkańcy wsi zostali z niej wysiedleni. W następnych latach porzucona świątynia była wykorzystywana jako magazyn. Mimo tego w latach 60. XX wieku duża część jej wyposażenia była jeszcze w dobrym stanie, toteż obiekt został wpisany na listę zabytków, a zachowane w nim: ikonostas z XVII w., cztery ikony powstałe w następnym stuleciu oraz siedem chorągwi procesyjnych trafiły do muzeum w Łańcucie. W 1969 miejscowi wierni Kościoła rzymskokatolickiego, bez zgody administracji państwowej, rozpoczęli adaptację budynku cerkwi na kościół, umieszczając w jej wnętrzu zupełnie nowe obiekty liturgiczne. Oficjalnie obiekt przekazano Kościołowi łacińskiemu dopiero trzy lata później.

Cerkiew św. Paraskewy w Ustianowej

Jest to dawna cerkiew greckokatolicka, wzniesiona w 1792 r. Od 1971 cerkiew pełni funkcję rzymskokatolickiego kościoła pw. Narodzenia NMP. Po II wojnie światowej świątynię zamknięto. W 1956 dawne cerkiewne wyposażenie wywieziono do muzeum do Sanoka. Miejscowa ludność od lat pięćdziesiątych starała się o adaptowanie cerkwi na kościół rzymskokatolicki, na co władza ludowa zezwoliła dopiero w 1971. Zdewastowaną cerkiew wyremontowano w 1974 r. Dawny ikonostas można zobaczyć w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. W ołtarzu głównym znajduje się jedna z kopii obrazu Matki Bożej Sokalskiej.

Cerkiew Narodzenia Matki Bożej w Hoszowczyku

Cerkiew Narodzenia Matki Bożej w Hoszowczyku to dawna cerkiew greckokatolicka, zbudowana w 1926. Zbudowana została na planie krzyża greckiego w konstrukcji zrębowej. Po roku 1951, po kilku próbach odprawienia w niej mszy rzymskokatolickich przez przesiedleńców z okolic Krystynopola, cerkiew została zamknięta. Stała nieużytkowana aż do 1970, kiedy to została zamieniona w kościół rzymskokatolicki.

Cerkiew św. Mikołaja w Hoszowie

Cerkiew św. Mikołaja w Hoszowie to dawna cerkiew greckokatolicka, zbudowana w latach 1939–1948. Jest to konstrukcja zrębowa na planie krzyża greckiego. Do 1951 r. użytkowana była przez grekokatolików. W wyniku przesiedleń w 1951 r. cerkiew została opuszczona. Przez pewien okres służyła jako owczarnia. W 1971 r. została przejęta przez kościół rzymskokatolicki.

Cerkiew św. Michała Archanioła w Bystrem

Cerkiew św. Michała Archanioła wybudowana została w 1902 roku na miejscu poprzedniej. Stanowi przykład narodowego stylu ukraińskiego. Jest orientowana, trójdzielna i ma konstrukcję zrębową. Dachy kryte są blachą. Projektantem tej cerkwi, a także dwóch niemal bliźniaczych, nieistniejących już okolicznych cerkwi w Lipiu i Lutowiskach, był prawdopodobnie lwowski architekt Wasyl Nahirnyj. Po 1951 roku zespół cerkiewny pozostawał bez opieki, co było przyczyną powolnego procesu dewastacji. Obecnie jest powoli odbudowywana.

Cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku

Cerkiew św. Michała Archanioła w Smolniku to cerkiew prawosławna, a następnie cerkiew greckokatolicka w Smolniku. Zbudowana została w 1791 r. Reprezentuje styl Bojkowski. Funkcję parafialnej świątyni greckokatolickiej pełniła do 1951 r. Mieszkańców Smolnika wysiedlono. Opuszczona świątynia wraz z cerkiewnym cmentarzem była dewastowana, rozgrabiana, zamieniona na magazyn. Ikonostas znajdujący się pierwotnie w świątyni został zniszczony po 1951. Ikony Zaśnięcia Bogurodzicy i Bogurodzicy Hodigitria ze smolnickiej cerkwi, datowane na 1547 rok znajdują się obecnie w Muzeum Sztuki Ukraińskiej we Lwowie, zaś ikony Apostołów Deesis znajdują się w muzeum w Łańcucie.

W 1969 roku cerkiew została wpisana do rejestru zabytków. W 1974 cerkiew formalnie przekazano parafii rzymskokatolickiej, która przystosowała ją do własnych celów wprowadzając odmienny od dotychczasowego porządek wewnątrz świątyni. W 2013 roku została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Kuchnia regionalna

Na dania regionalne wybraliśmy się do restauracji Huculskiej w Górnej Ustianowej. Możemy tu posmakować pierogi, placki ziemniaczane, proziaki, pielmieni, czeburki, kiełbaski baranie, gołąbki po lwowsku, wątróbki po lwowsku. Na deser pyszny malinowy chruśniak z kawą i lodami. Ten sam właściciel prowadzi restaurację Niedźwiadek w Ustrzykach Dolnych – możemy tam dostać podobne potrawy.

Pożyteczne informacje

• Restauracja Huculska, Ustjanowa Górna 159
• Restauracja Niedźwiadek, ul. Dworcowa 5, Ustrzyki Dolne