Stare Miasto w Wilnie na liście UNESCO

Szczypta historii

Spędzając urlop na Suwalszczyźnie, warto na kilka dni udać się do Wilna. Wilno to historyczna stolica Wielkiego Księstwa Litewskiego, a następnie jedno z największych miast I Rzeczypospolitej. Pierwsza pewna wzmianka o mieście pochodzi z 1323 z listu wielkiego księcia Giedymina do papieża Jana XXII. W czasie rządów Olgierda nastąpił najazd Krzyżaków na Wilno, podczas którego spłonęła większość zabudowy. Przełomowym rokiem dla Wilna był 1387 r., kiedy to wielki książę litewski i król polski Władysław Jagiełło w konsekwencji zawartej unii z Polską w Krewie (1385) zorganizował w Wilnie uroczystość chrztu Litwy. W 1387 roku Wilno uzyskało prawa miejskie magdeburskie od Władysława Jagiełły. Po pożarze w 1419 książę Witold rozpoczął budowę pierwszego murowanego zamku (zwanego później Zamkiem Górnym) na Górze Zamkowej.

Wilno po unii lubelskiej (1569) nie utrzymało formalnych funkcji stolicy Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Już za czasów I Rzeczypospolitej w Wilnie został założony w 1579 roku przez polskiego króla Stefana Batorego drugi najstarszy polski uniwersytet (po krakowskim).

W 1795 roku Wilno znalazło się w zaborze rosyjskim, od 12 października 1920 do 22 kwietnia 1922 była stolicą tzw. polskiej Litwy Środkowej, a w latach 1922–1945 znalazło się w granicach II RP (jako stolica województwa wileńskiego). W 1931 roku Wilno było zamieszkiwane w 65,9% przez Polaków, 28% przez Żydów, 3,8% przez Rosjan, tylko 0,8% przez Litwinów i 1,5% przez innych. Natomiast powiat wileńsko-trocki był zamieszkały w aż 84,9% przez Polaków.

Po agresji sowieckiej na Polskę 17 września 1939 roku Wilno zostało przekazane przez ZSRR Litwie, po czym 3 sierpnia 1940 roku, w wyniku aneksji państw bałtyckich przez ZSRR znalazło się pod okupacją sowiecką. Po ataku III Rzeszy na ZSRR od czerwca 1941 do lipca 1944 roku Wilno było pod okupacją niemiecką (Komisariat Rzeszy Wschód). W latach 1941–1944 w wileńskiej  dzielnicy Ponary niemiecka SS i litewskie Ypatingasis Būrys (rekrutujące się spośród szaulisów) zamordowały ok. 100 tys. osób, w tym 72 tys. Żydów i około 1,5–2 tys. Polaków.

Od lipca 1944 do 16 sierpnia 1945 roku Wilno ponownie znalazło się w składzie ZSRR jako stolica Litewskiej SRR, a większość polskich mieszkańców Wilna została wysiedlona przez władze sowieckie m.in. do Gdańska, Olsztyna, Szczecina. Od 1990 roku Wilno jest stolicą niepodległej Litwy. Wilno należało do Polski przez 249 lat.

Stare Miasto w Wilnie na liście UNESCO

W 1994 Stare Miasto w Wilnie zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. W Wilnie jest 40 kościołów. Większość z nich jest pamiątką z czasów I Rzeczpospolitej. Kościoły wileńskie w latach 1944-90 zostały zdewastowane przez władze sowieckie. Przekształcono je w magazyny, koszary, galerie, więzienie, muzeum ateizmu. Generalnie można stwierdzić, że władza radziecka konsekwentnie zadbała o usuniecie polskich symboli, nazw, tablic epitafijnych z wileńskich kościołów.

Ostra Brama

Dla Polaków najważniejszym symbolem Wilna jest kaplica w Ostrej Bramie ze słynnym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej. W średniowieczu istniał zwyczaj, że we wnękach wież bramnych, nad bramą, umieszczano święte obrazy. Wilno pierwotnie miało pięć bram miejskich, w tym bramę Ostrą (Wschodnią). Wieża bramna została wzniesiona wraz z obwodem murów obronnych na początku XVI w.

W 1712 do wieży dobudowano murowaną kaplicę i umieszczono w niej cudowny wizerunek Matki Boskiej. Autor obrazu nie jest znany. Niektórzy przypisują autorstwo Łukaszowi – artyście krakowskiemu, który podobny obraz namalował w 1624 dla kościoła Bożego Ciała w Krakowie. Według legendy Matka Boska ma rysy Barbary Radziwiłłówny.

Kult świętego obrazu i miejsca Ostrej Bramy został szeroko upowszechniony przez wiernych. W 1864, z obawy przed niepożądanymi reakcjami władz rosyjskich, polski napis na tympanonie „Matko Miłosierdzia, pod Twoją obronę uciekamy się” zmieniono na łaciński „MATER MISERICORDIAE, SUB TUUM PRAESIDIUM CONFUGIMUS”. Po odzyskaniu Wilna przez Polskę w 1932 przywrócono polski napis, a po drugiej wojnie światowej, po wysiedleniu Polaków, ponownie zamieszczono napis łaciński.

Kościół Świętego Mikołaja – najstarszy kościół Wilna, kościół litewski

Kościół św. Mikołaja został zbudowany około 1440 roku. Na prośbę arcybiskupa Bolesława Kłopotowskiego w 1900 roku biskup Stefan Aleksander Zwierowicz przekazał kościół nielicznej litewskojęzycznej społeczności mieszkającej w mieście. Od tego czasu, przed I wojną światową oraz w dwudziestoleciu międzywojennym kościół stał się miejscem spotkań litewskiej społeczności Wilna. Był to jedyny kościół w Wilnie, w którym odbywały się kazania w języku litewskim.

Kościół św. Anny w Wilnie

Kościół św. Anny został wybudowany w XV/XVI w. w stylu późnego gotyku gdańskiego. Został on ufundowany przez wielkiego księcia litewskiego i późniejszego króla polskiego Aleksandra Jagiellończyka. Tuż obok kościoła znajdują się neogotycka dzwonnica, pomnik Adama Mickiewicza i kościół Bernardynów.

Kościół św. Franciszka i św. Bernardyna

Kościół został wybudowany w stylu gotyckim w latach 1469–1500 dla zakonu franciszkanów. W XVI w. rozbudowę świątyni wsparli Radziwiłłowie – wojewoda wileński Mikołaj, a później kardynał Jerzy. W kościele znajdują się nagrobki Piotra Wiesiołowskiego i Stanisława Radziwiłła, który zmarł w 1599.

W latach 1655–1660 kościół poniósł dotkliwe straty podczas okupacji moskiewskiej Wilna, kiedy to został zdewastowany przez kozaków, a w jego wnętrzu dokonano mordu zakonników i mieszczan szukających schronienia. Odbudowę wsparł hojnie ówczesny wojewoda wileński i hetman wielki litewski Michał Kazimierz Pac.

W 1864 w ramach polityki niszczenia struktur Kościoła katolickiego po stłumionym powstaniu styczniowym władze rosyjskie skasowały zakon bernardynów. Świątynia natomiast stała się kościołem parafialnym dla nowo utworzonej parafii, a budynki klasztorne zamieniono na koszary dla armii rosyjskiej. W czasie okupacji sowieckiej, po 1945 roku, zamknięto i zrabowano kościół i przeznaczono go na magazyn Instytutu Sztuki. Po odzyskaniu w 1990 przez Litwę niepodległości przekazano kościół wiernym.

Kościół św. Trójcy – Sanktuarium Miłosierdzia Bożego

Kościół św. Trójcy jest niewielką świątynią włączoną w ciąg kamienic przy ulicy Dominikańskiej. Przy kościele został założony szpital i oddany w ręce dominikanów z położonego po sąsiedzku klasztoru św. Ducha. Po III rozbiorze szpital został zlikwidowany przez Rosjan, a w 1821 zamknięto kościół. W połowie XIX w. został on przeznaczony na cerkiew prawosławną (pod wezwaniem Zwiastowania Pańskiego). Przeprowadzona wówczas przebudowa bardzo mocno zmieniła architekturę kościoła. Po I wojnie światowej do kościoła powrócili katolicy, ale w 1945 r. został on ponownie zamknięty przez władze sowieckie. W 1971 został odrestaurowany. Odtworzono wówczas gotycką absydę. Po odzyskaniu niepodległości przez Litwę świątynia została odzyskana przez Kościół katolicki.

W 2005 r. decyzją metropolity wileńskiego kardynała A. Bačkisa w kościele św. Trójcy utworzono Sanktuarium Miłosierdzia Bożego. Został w nim umieszczony pierwszy obraz Miłosierdzia Bożego, namalowany w 1934 r. według osobistych wskazówek św. Faustyny, za sprawą której wyszło z Wilna w świat przesłanie Bożego Miłosierdzia. Obraz namalował polski artysta Eugeniusz Kazimirowski na zlecenie ks. Michała Sopoćki, spowiednika siostry Faustyny. Obraz został umieszczony w kościele św. Michała i pozostawał tam do zamknięcia kościoła przez władze sowieckie w 1948 r. Nielegalnie wykupiony od sowietów był przechowywany na strychu, a potem przekazany do kościoła św. Ducha i ukryty w archiwum. Następnie przewieziony w 1956 r. do kościoła we wsi Nowa Ruda, pozostawał  tam przez 30 lat. 

W 1987r. obraz powrócił do kościoła św. Ducha i został umieszczony w bocznym ołtarzu. W 2003r. dokonano gruntownej renowacji obrazu Jezusa Miłosiernego, a następnie przeniesiono go w do odnowionego Sanktuarium, gdzie otaczany jest czcią przez wiernych i pielgrzymów.

Kościół św. Ducha – polski kościół

Pierwszy kościół znajdujący się w tym miejscu został ufundowany w czasach Jagiełły i Witolda. Za czasów króla Aleksandra Jagiellończyka kościół został przekazany dominikanom, wraz z założonym obok klasztorem. Kościół był wielokrotnie niszczony przez pożary. W 2. połowie XVIII w. na zrębie dawnych murów została wzniesiona została nowa, późnobarokowa świątynia. Autorem dekoracji wnętrza był Franciszek Ignacy Hoffer. Jest to jednolita, bogata w sztukaterie rokokowa kompozycja. Od strony ulicy widoczny jest jedynie rokokowy portal z herbem Rzeczypospolitej i Wazów. W odróżnieniu od większości świątyń wileńskich nie była ona nigdy zamknięta i przetrwała jako katolicki obiekt sakralny zarówno czasy zaborów Polski, jak i powojenne czasy sowieckie.

Zakon dominikański został usunięty z Wilna przez Rosjan przed połową XIX w., a w pomieszczeniach klasztornych urządzono więzienie, w którym przetrzymywano m.in. uczestników powstania styczniowego. Obecnie pomieszczenia klasztorne są w bardzo złym stanie.

W latach dziewięćdziesiątych XX w. świątynia została przejęta przez dominikanów z polskiej prowincji tegoż zakonu. Obecnie jest to tzw. kościół polski – obecnie jedyny, w którym sprawuje się liturgię tylko w języku polskim. We 1993 r. w wileńskim kościele św. Ducha Jan Paweł II spotkał się z miejscowymi Polakami, o czym informuje pamiątkowa tablica przy wejściu.

Kościół św. Michała Archanioła – kościół renesansowy, muzeum architektury

Kościół został ufundowany w 1594 przez Lwa Sapiehę, który podarował bernardynkom pałac z przeznaczeniem na klasztor. W środku powstał monumentalny, marmurowy grobowiec Lwa Sapiehy i jego żon Elżbiety z Radziwiłłów i Doroty z Firlejów. Pod koniec XIX wieku władze carskie różnymi sposobami ograniczały działalność klasztorów katolickich i rozpoczęły masowe ich zamykanie. W 1886 zamknięto również klasztor bernardynek, a budynek przeznaczono na przytułek dla ubogich. Po paru latach zamknięto również kościół, który niszczał do 1905, kiedy to Sapiehowie mieszkający zagranicą podjęli próby uporządkowania opuszczonego kościoła. Po I wojnie światowej i po zajęciu Wilna przez wojska polskie kościół został ponownie konsekrowany, w 1921 powróciły do niego bernardynki. Po II wojnie światowej, gdy Litwę okupował ZSRR, większość kościołów wileńskich, w tym kościół św. Michała, była zamknięta. Władze radzieckie postanowiły w 1948 urządzić w nim muzeum architektury. Jednak zespół klasztorny i kościół przez wiele lat pozostawał zaniedbany i lekkomyślnie niszczony – w 1951 zburzono cały osiemnastowieczny wystrój wnętrza, zdemontowano organy. Budynki klasztorne zamieniono na akademik, mieszkania i pracownie. W 1964 pożar zniszczył kościół. Dopiero po pożarze wyremontowano kościół i przekształcono go w muzeum architektury.

Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1993 kościół i budynki klasztorne zostały przekazane kurii diecezji wileńskiej. W 2005 roku arcybiskup metropolita wileński kardynał Audrys Bačkis ustanowił na terenie kościoła i klasztoru Muzeum Dziedzictwa Sakralnego.

Zamek Dolny

Zamek Dolny to dawna siedziba Wielkich Książąt Litewskich i królów polskich wchodząca w skład zespołu zamkowego w Wilnie. Zamek powstał za panowania Aleksandra Jagiellończyka, ale rozbudował go w stylu renesansowym król Zygmunt I Stary.

Zniszczony przez Rosjan w czasie najazdu w latach 1655–1661, nie został odbudowany i popadał w coraz większą ruinę. Po zajęciu Wilna przez Rosję w czasie III rozbioru Polski (1795) jego pozostałości zostały rozebrane przez władze carskie W 2001 roku Sejm Republiki Litewskiej podjął decyzję o odbudowie zamku z przeznaczeniem na siedzibę prezydenta i muzea. W 2009 roku dokonano symbolicznego otwarcia Zamku. Wnętrza skrzydła wschodniego otrzymały stylizowany wystrój gotycki, skrzydła południowego renesansowy, natomiast skrzydła południowo-zachodniego wczesnobarokowy.

Kościół św. Kazimierza  – pierwszy kościół barokowy w Wilnie i muzeum ateizmu z posągiem Lenina

Kościół został wzniesiony w latach 1604–1618 jako dar wotywny po kanonizacji Kazimierza Jagiellończyka (1602). Inicjatorami budowy był jego krewny król Zygmunt III Waza oraz Lew Sapieha. Przy kościele rezydowali jezuici. Między innymi, w latach 1624–1630 kaznodzieją i spowiednikiem był tutaj św. Andrzej Bobola. Budowla jest wzorowana na rzymskim kościele Il Gesù.

W ramach represji carskich po powstaniu listopadowym kościół został skonfiskowany katolikom, a po powstaniu styczniowym został przebudowany na cerkiew św. Mikołaja. Dobudowano wówczas przedsionek, a we wnętrzu rozbito część barokowych nagrobków, zamalowano freski oraz rozebrano organy i ambonę. Podczas okupacji niemieckiej świątynię użytkowano jako protestancki kościół garnizonowy.

Po II wojnie światowej do 1949 należał do jezuitów, a następnie został ponownie skonfiskowany, tym razem przez władze radzieckie. Kościół przebudowano na potrzeby Muzeum Ateizmu – doprowadzono do zatarcia śladów polskości (np. poprzez skuwanie inskrypcji), a w miejscu głównego ołtarza umieszczono posąg Włodzimierza Lenina. W 1988 kościół został zwrócony katolikom, w 1990 przejęli go jezuici przywracając go w 1991 do użytku sakralnego. Z dawnego wystroju przetrwały malowidła na kopule, późnobarokowe ołtarze: główny i dwa boczne zamykające transepty. Przy kościele znajduje się klasztor jezuitów wzniesiony w latach 1604-1615, mieszczący dawniej kolegium jezuickie, bibliotekę oraz szpital.

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny – najstarszy czynny kościół w Wilnie, klasztor Franciszkanów

Kościół i klasztor wybudowany w XIV-XV w. w stylu gotyckim dla zakonu franciszkanów, a w XVIII w. przebudowano w stylu barokowym. Franciszkanie przybyli do Wilna jeszcze w czasach pogańskich. Wspomina o nich (oraz o dominikanach) wielki książę litewski Giedymin w 1322 w liście do papieża Jana XXII, w którym prosi go o wsparcie przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. Franciszkanin Andrzej Jastrzębiec z Krakowa został pierwszym biskupem w Wilnie po tym, jak w 1388 dokonał chrztu Litwy; sprawował ten urząd przez dziesięć lat.

W 1812 podczas kampanii napoleońskiej kościół został zarekwirowany na potrzeby wojska i stał się magazynem zbożowym. Po stłumieniu powstania w 1864 generał-gubernator wileński Murawiow w odwecie zlikwidował zakon i rozkazał zamknąć kościół, który w latach 1872–1876 przebudowano, tworząc wewnątrz kondygnacje, po czym urządzono w nim archiwum państwowe. Bogate wyposażenie uległo zniszczeniu lub rozproszeniu.

W 1918 po odzyskaniu przez Polskę niepodległości przywrócono kościołowi jego funkcje sakralne i rozpoczęto remont. Po 1945 kościół został ponowie zamknięty przez władze komunistyczne. Pełnił on razem z klasztorem rozmaite funkcje, m.in. magazynowe i ulegał przez dziesięciolecia daleko idącej degradacji. Ołtarz główny oraz liczne dzieła sztuki sakralnej przekazano do innych kościołów. W dawnej kaplicy Suzinowej ulokowano sklep z pamiątkami. W 1990 po upadku ZSRR i odzyskaniu przez Litwę niepodległości rozpoczęto remont zniszczonego kościoła, odsłaniając przy okazji najstarsze, gotyckie elementy jego budowy, m.in. ostrołukowe okna. Podobnych odsłon dokonano także przy okazji remontu klasztoru. W maju 1998 franciszkanie ponownie objęli kościół opieką duszpasterską. Od tej pory nabożeństwa w świątyni są sprawowane w dwóch językach – polskim i litewskim.

Monaster Świętego Ducha

Prawosławny monaster Świętego Ducha działa nieprzerwanie od 1609. W I Rzeczypospolitej był jednym z ważniejszych ośrodków prawosławia. Funkcje te pełnił nadal po przyłączeniu Wileńszczyzny do Imperium Rosyjskiego. Cerkiew jest miejscem szczególnej czci świętych męczenników wileńskich – Jana, Antoniego i Eustachego, których relikwie przechowywane są w głównej nawie świątyni.

Prowadzona w II Rzeczypospolitej akcja rewindykacji majątku Kościoła prawosławnego w pierwszej fazie nie zagroziła istnieniu klasztoru, jako że nigdy nie był on w żaden sposób związany z instytucjami katolickimi. Po 1945 monaster działał bez przeszkód przez cały okres istnienia ZSRR. Obecnie monaster pozostaje ważnym celem pielgrzymkowym, jest to obecnie jedyny męski monaster na terenie Litwy.

Cerkiew Trójcy Świętej i klasztor bazylianów

Męski monaster powstał najprawdopodobniej w końcu XIV w. i do końca XVI w. był najważniejszym prawosławnym ośrodkiem zakonnym w Wielkim Księstwie Litewskim. W I poł. XVI w. Konstanty Ostrogski sfinansował jego całkowitą przebudowę, w tym wzniesienie nowej, murowanej świątyni. Po zawarciu unii brzeskiej monaster Trójcy Świętej stał się przedmiotem ostrego sporu między prawosławnymi a unitami, rozstrzygniętego ostatecznie w 1609 przez sąd królewski na korzyść tych drugich. Mnisi, którzy nie pogodzili się z postanowieniami unii, założyli w bliskiej okolicy klasztoru nowy monaster Św. Ducha.

Po rozbiorach Polski, gdy Wilno znalazło się w granicach Imperium Rosyjskiego, klasztor bazylianów działał początkowo bez przeszkód. W 1823 władze carskie zarekwirowały zakonnikom część kompleksu z przeznaczeniem na więzienie, w którym przetrzymywano następnie m.in. członków towarzystw filaretów i filomatów, polskich działaczy niepodległościowych. W budynkach klasztoru znajduje się cela, w której w 1823 więziony był Adam Mickiewicz. Pomieszczenie to, znane w nawiązaniu do III części Dziadów Celą Konrada, było miejscem prestiżowych spotkań twórców literatury (Śród Literackich). Po II wojnie światowej klasztor został przekazany Instytutowi Inżynierów Budownictwa, cerkiew pozostawała nieczynna i ulegała stopniowej dewastacji. Po rozpadzie ZSRR obiekty odzyskała rzymskokatolicka diecezja wileńska, sprowadzając do nich ponownie bazylianów z Ukrainy. Podjęto wówczas remont cerkwi i monasteru, stopniowo przywracając świątynię do użytku liturgicznego, wstawiając zupełnie nowe wyposażenie. Od 1992 cerkiew Św. Trójcy jest ponownie siedzibą parafii greckokatolickiej. W czerwcu 2008 w skrzydle budynku mieszczącym w XIX w. więzienie otwarty został czterogwiazdkowy hotel „U Bazylianów”.

Kościół św. Jakuba i Filipa i klasztor dominikanów

Pierwotnie kościół został wybudowany w stylu barokowym dla zakonu dominikanów. W 1684 od rodu Gosiewskich z Sejn sprowadzono do kościoła obraz Matki Boskiej, uznany za cudowny, co spowodowało w następnych latach napływ rzesz pielgrzymów. Budowę nowej świątyni ukończono ostatecznie w 1737. W 1746 do kościoła dobudowano fasadę z dwiema wieżami. Kościół został zniszczony w 1794 roku podczas ataku Rosjan na Wilno w celu stłumienia insurekcji kościuszkowskiej. W 1797 roku zniszczoną świątynię odrestaurowano, a w klasztorze umieszczono wileński szpital generalny.

W okresie II Rzeczypospolitej kościół został odrestaurowany, a Jerzy Hoppen pokrył jego wnętrze polichromią. Po II wojnie światowej kościół został zamknięty. Po upadku komunizmu i odzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1990 roku kościół został zwrócony katolikom, którzy przystąpili niezwłocznie do renowacji zniszczonego budynku. W kościele są sprawowane msze na przemian w języku polskim i litewskim.

Kościół Świętego Jana Jana Chrzciciela i Świętego Jana Apostoła i Ewangelisty

Kościół znajduje się w zespole gmachów Uniwersytetu Wileńskiego. Kościół ten, przeznaczony pierwotnie na farę miasta Wilna, ufundowany został przez Władysława Jagiełłę. a do poważnej rozbudowy doszło XV/XVI w. Obok kościoła wznosi się wysoka (68 m) dzwonnica przylegająca do Auli Kolumnowej uniwersytetu. 

W 1571 r. król Zygmunt August przekazał kościół sprowadzonym do miasta jezuitom. Jezuici, których kolegium wkrótce – w 1579 r. dzięki Stefanowi Batoremu zyskało status uniwersytetu, skupili się na budowie zabudowań klasztornych i kolegiackich, zadowalając się w pełni obszernym kościołem. W związku z pełnieniem przez świątynię funkcji kościoła uniwersyteckiego – odbywały się tu nie tylko nabożeństwa, ale też i nieraz dysputy naukowe. Kościół św. Jana pozostawał w rękach jezuitów aż do kasaty zakonu w 1773 r. Po zamknięciu uniwersytetu w 1832 r. kościół św. Jana nadal pełnił swoją funkcję sakralną, stając się jednocześnie miejscem uroczystości patriotycznych i swego rodzaju polskim panteonem narodowym. Dla upamiętnienia wielkich Polaków wzniesiono tutaj m.in. pomniki: Adama Mickiewicza, Władysława Syrokomli, Tadeusza Kościuszki, Stanisława Moniuszki, Antoniego Edwarda Odyńca. W 1919 r. ponownie stał się kościołem akademickim, na fasadzie umieszczono tablicę upamiętniającą pierwszych rektorów uczelni Piotra Skargę i Jakuba Wujka. Podczas władzy radzieckiej świątynię zdewastowano i ograbiono, a następnie przekształcono na magazyn, a od 1963 r. mieściło się tu Muzeum Nauki i Techniki. W 1979 r. podczas obchodów czterechsetlecia uniwersytetu w kościele umieszczono Muzeum Uniwersytetu Wileńskiego. Obiekt został przywrócony celom sakralnym w 1991 r.

Kościół św. Piotra i Pawła

Kościół wraz z klasztorem kanoników regularnych laterańskich ufundował Michał Kazimierz Pac, hetman wielki litewski i najbardziej znaczący magnat litewski drugiej połowy XVII w. Prace dekoratorskie są autorstwa Pietro Perettiego oraz Giovanniego Gallego, a malowidła iluzjonistyczne Michelangelo Palloniego. Wnętrze świątyni zdobi ponad 2 tysiące rzeźb stiukowych o tematyce biblijnej, mitologicznej i historycznej. Jednym z ciekawszych elementów wystroju wnętrza jest przepiękny kryształowy żyrandol w kształcie łodzi (jest pamiątką zatonięcia podczas transportu ołtarza głównego o kryształowych kolumnach zamówionego przez Paca we Włoszech). W kościele nie ma głównego ołtarza, w jego miejscu znajduje się obraz pędzla Franciszka Smuglewicza przedstawiający pożegnanie św. Piotra i Pawła, obok widoczne są cztery rzeźby proroków.

Kościół św. Teresy

Kościół św. Teresy jest związany z zakonem karmelitów bosych, którzy przybyli do Wielkiego Księstwa w 1626. W 1632 dzięki fundacji Stefana Paca zaczęła powstawać istniejąca do dziś świątynia. Wystrój wnętrza, projektu Jana Krzysztofa Glaubitza, pochodzi z XVIII w., gdyż pierwotne wyposażenie uległo zniszczeniu w wyniku pożaru w 1760.

W 1844 świątynia została przekazana decyzją władz carskich monasterowi Świętego Ducha, nie została jednak zamieniona na cerkiew. Po I wojnie światowej początkowo mieścił się tu żeński internat. Kościół ponownie przejęty przez katolików w 1930. Po śmierci marszałka Józefa Piłsudskiego przechowywano tu urnę z jego sercem, zamurowaną w ścianie we wnętrzu świątyni. W pierwszą rocznicę śmierci złożono ją na cmentarzu na Rossie. W 1948 kościół przejął kler litewski. Obecnie msze odbywają się po litewsku i po polsku.

Katedra św. Stanisława i św. Władysława

Świątynię rozpoczęto budować po 1386 r. gdy chrzest przyjął książę Jagiełło, a w 1387 r. powstało biskupstwo wileńskie. W gotyckiej katedrze pochowano wielkiego księcia Witolda, a w 1506 r. króla Aleksandra Jagiellończyka. Katedrę wielokrotnie przebudowywano.

Za czasów króla  Zygmunta III Wazy zbudowano kaplicę św. Kazimierza, autorstwa Constantina Tencalli, poświęconej pochowanemu w niej synowi Kazimierza Jagiellończyka – św. Kazimierzowi, patronowi Litwy. Wzorowana na o sto lat wcześniejszej kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, pięknie dekorowana, wykonana z czarnego i białego marmuru, ozdobiona posągami Jagiellonów, stanowi do dziś ozdobę wileńskiej świątyni. W 1648 roku złożono w kaplicy św. Kazimierza serce króla Władysława IV. W czasach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego rozpoczęto przebudowę katedry w stylu klasycystycznym. W 1931 r. przy okazji remontu odkryto w podziemiach katedry zapomniane grobowce królewskie (m.in. Aleksandra Jagiellończyka oraz Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny – żon Zygmunta Augusta). Pochowany tu był też m.in. Olbracht Gasztołd (ojciec Stanisława, pierwszego męża Barbary Radziwiłłówny, najbogatszy człowiek na Litwie w swojej epoce), złożono tu też serce Władysława IV Wazy. Wtedy też założono pod katedrą mauzoleum dla prochów królewskich.

Podczas rządów radzieckich katedra została w 1950 roku zamknięta i przekształcona na magazyn. Wtedy też, 29-30 czerwca 1950 roku wysadzono w powietrze figury świętych stojące na szczycie fasady. Usunięto także liczne tablice pamiątkowe w języku polskim. Potem odbywały się tutaj koncerty organowe. 4 czerwca 1956 roku otwarto galerię obrazów. Nabożeństwa zaczęto ponownie odprawiać tutaj od 1985 r., choć oficjalnie cały czas była to galeria obrazów. W 1989 r. katedra została rekonsekrowana, wkrótce potem odnowiona, odtworzono m.in. posągi na szczycie fasady. Obecnie w katedrze odprawiane są msze jedynie w języku litewskim.

Klasztor wizytek i kościół Serca Jezusowego – więzienie i hospicjum bł. ks. Michała Sopoćki

Kościół został wybudowany w stylu późnobarokowym w latach 1717–1756 dla zakonu Wizytek. Siostry wizytki, podobnie jak i w innych miastach Europy, prowadziły przy kościele szkołę dla panien szlachetnie urodzonych. W 1863 w ramach polityki rusyfikacji i niszczenia struktur Kościoła katolickiego po stłumionym powstaniu styczniowym władze rosyjskie skonfiskowały zespół kościelno-klasztorny i w 1864 urządziły w nim prawosławny monaster św. Marii Magdaleny. Kościół przebudowano na cerkiew św. Marii Magdaleny, zmieniając architekturę na styl rosyjsko-bizantyjski: Zmieniono też wystrój wnętrza świątyni, dostosowując je do wymogów liturgii prawosławnej.

W 1919, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, siostry wizytki powróciły od Wilna i do swego kościoła, który poddany został renowacji. Wznowiły również działalność szkoły dla panien szlachetnie urodzonych. Po II wojnie światowej władze komunistyczne zamknęły kościół i urządziły w nim więzienie. Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości kościół nadal służył jako więzienie. W 2018 rząd litewski przekazał Kościołowi wszystkie budynki na terenie klasztoru. Kościół nadal znajduje się w ruinie.

Jeden z budynków przy ul. Rassu 4a został przeznaczony na dom zakonny Zgromadzenia Sióstr Jezusa Miłosiernego. W domu tym przed wojną mieszkali ks. Sopoćko oraz malarz Eugeniusz Kazimirowski, który namalował pierwszy obraz Jezusa Miłosiernego według wskazówek siostry Faustyny. W pomieszczeniu, w którym powstawał obraz obecnie znajduje się kaplica domu zakonnego  odwiedzana przez licznych pielgrzymów. Oryginał obrazu mieści się dzisiaj w kościele św. Trójcy – Sanktuarium Miłosierdzia Bożego.

W drugim z budynków powstało pierwsze na Litwie hospicjum z inicjatywy polskiej siostry Michaeli Rak. W 2009 r. rozpoczęła ona remont odzyskanego przez Kościół budynku, w którym w 2012 r. umieszczono hospicjum. Jest ono odwiedzane przez polityków Litwy i Polski. W 2016 roku hospicjum wizytowała ówczesna prezydent Litwy, Dalia Grybauskaitė, a w 2019 roku pierwsza dama Polski Agata Kornhauser-Duda i pierwsza dama Litwy, Diana Nausėdienė.

Sobór Przeczystej Bogurodzicy

Sobór katedralny prawosławnej eparchii wileńskiej i litewskiej został wybudowany w stylu nawiązującym do sztuki gruzińskiej. Budynek zawiera fragmenty gotyckich murów wzniesionych na koszt hetmana Konstantego Iwanowicza Ostrogskiego w XVI wieku. W 1513 r. w soborze została pochowana Helena Moskiewska, żona króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka. W latach 1607–1794 była unickim soborem metropolitarnym. W 1748 r. cerkiew spłonęła. W 1785 r. została odbudowana w stylu barokowym. Cerkiew została zbombardowana przez wojska rosyjskie podczas insurekcji kościuszkowskiej.  Zaniedbana cerkiew została w 1808 r. kupiona przez Uniwersytet Wileński, który po klasycystycznej przebudowie w 1822 r. według projektu Karola Podczaszyńskiego umieścił w jej wnętrzach anatomicum, audytorium oraz bibliotekę. Po zlikwidowaniu uniwersytetu w ramach represji po powstaniu listopadowym, budynek otrzymała Akademia Duchowna, a po przeniesieniu jej do Petersburga w 1842 r. budynek przeznaczono na rosyjskie koszary wojskowe, mieszkania i bibliotekę. Z inicjatywy rosyjskiego gubernatora Michaiła Murawjowa w latach 1865–1868 powstała obecna cerkiew w stylu gruzińskim. We wnętrzu znajdują się tablice pamiątkowe żołnierzy rosyjskich poległych w powstaniu styczniowym.

Ratusz

Ratusz był pierwotnie gotycki, a został przebudowany w 1799 r. według projektu Wawrzyńca Gucewicza w stylu neoklasycznym z domieszką renesansu. Wtedy to na przedzie wykonano portyk o sześciu kolumnach. Styl ratusza jest bardziej surowy niż w katedrze wileńskiej, również przebudowanej przez Gucewicza.

Niedaleko ratusza znajduje się filharmonia zbudowana w 1899–1902r.

 

Pałac Prezydencki – dawna rezydencja biskupia

Historia obiektu sięga XIV wieku, gdy w miejscu nadanym przez księcia Jagiełłę murowany budynek wystawili wileńscy arcybiskupi. W okresie renesansu gmach wielokrotnie przebudowywano i rozbudowywano, a biskupia rezydencja wzbogaciła się również o ogrody.

W XVIII wieku pałac dwukrotnie płonął, po czym odbudował go architekt Wawrzyniec Gucewicz w stylu klasycystycznym. Po III rozbiorze posiadłość została przejęta przez rosyjskich carów. W XIX wieku rezydowali w nim generał-gubernatorzy litewscy. W latach międzywojennych przebywał w nim generał Lucjan Żeligowski pełniący funkcję szefa Litwy Środkowej oraz bywał w nim marszałek Józef Piłsudski. Po 1945 roku pałac służył wojsku radzieckiemu, umieszczono tu też m.in. galerie sztuki. Do 1991 roku mieścił się w nim Pałac Pracowników Kultury. Po 1993 roku przeszedł na własność Kancelarii Prezydenta, a od 1997 roku jest oficjalną siedzibą głowy państwa litewskiego.

Pałac Chodkiewiczów

Jest to jeden z największych klasycystycznych budynków na Litwie. W XVI wieku stał tu zamek obronny otoczony murami i basztami. Budynki znajdujące się w tym miejscu Chodkiewiczowie nabyli na początku XVII wieku i zamienili je w renesansową rezydencję. Pałac w 1803 roku został kupiony przez Uniwersytet Wileński. Na miejscu dawnej siedziby Chodkiewiczów wybudowano klasycystyczny gmach, w którym umieszczono kliniki uniwersyteckie. Po zamknięciu uniwersytetu zlokalizowano tu zarząd Okręgu Naukowego. W dwudziestoleciu międzywojennym powrócił do uniwersytetu. Urządzono w nim mieszkania pracowników naukowych. Od 1994 roku mieści się tu Wileńska Galeria Obrazów eksponująca dzieła malarzy litewskich i zagranicznych z XVI–XIX w. W pałacu organizowane są koncerty, wieczory poetyckie, imprezy reprezentacyjne.

Góra Trzykrzyska

Wzgórze w Wilnie, na prawym brzegu Wilejki, dawniej było zwane Łysą Górą. Na górze stoi pomnik – trzy białe krzyże. Według legendy na Górze Łysej za czasów Olgierda umęczono siedmiu franciszkanów. Czterech strącono do Wilejki, zaś trzy Krzyże z ciałami męczenników ustawiono na górze.

Dla upamiętnienia ich męczeństwa wileńscy franciszkanie wznieśli na Łysej Górze trzy drewniane krzyże. W 1740 zmurszałe krzyże zamieniono na nowe, które przetrwały do 1869 r.; gdy ze starości zawaliły się, władze rosyjskie nie pozwoliły ich odbudować. Dopiero w 1916 r. podczas okupacji niemieckiej, z inicjatywy księdza prałata Kazimierza Michalkiewicza zebrano fundusze i postawiono krzyże betonowe według projektu Antoniego Wiwulskiego.

Śladami Adama Mickiewicza

Spacerując po Wilnie w kilku miejscach znajdziemy tablice informujące, że „tutaj mieszkał Adam Mickiewicz”.

Synagoga Chóralna

Synagoga została zbudowana w 1903 roku według projektu Dawida Rozenhausa pod nadzorem rosyjskiego architekta Połozowa. Podczas II wojny światowej, po wkroczeniu wojsk niemieckich do Wilna w 1941 roku, synagoga została zdewastowana i przeznaczona na magazyn leków, co uchroniło ją od całkowitego zniszczenia. Po zakończeniu wojny synagoga została zamknięta przez władze dla celów kultowych. W 1989 roku została zwrócona gminie żydowskiej i od tego czasu po gruntownym remoncie służy lokalnej społeczności żydowskiej.

Po zniszczonej dzielnicy żydowskiej niewiele już pozostało – upamiętnia ja kilka pomnikowych postaci.

Cmentarz na Rossie

Cmentarz Na Rossie jest jedną z czterech polskich nekropolii narodowych. Pierwszy cmentarz zamiejski na Rossie powstał z inicjatywy parafii św. Józefa i Nikodema za Ostrą Bramą w 1769 r. Cmentarz zajmuje strome wzgórze morenowe o różnicy poziomów ok. 30 metrów, na wyniosłości tej znajdują się cztery wzniesienia tj. Górka Literacka, Górka Anielska, Wzgórze Pomocne i Wzgórze Południowe.

Cmentarz wojskowy powstał w 1920 na niewielkim terenie przed Starą Rossą, gdzie znajduje się grób Marii z Billewiczów Piłsudskiej, miejsce pochówku urny z sercem Józefa Piłsudskiego. Nagrobek wieńczy płyta granitowa wydobyta na terenie polskiej wsi kresowej Bronisławka na Wołyniu. Na płycie został wykuty słynny napis na płycie: „Matka i serce syna”.  Przy bramie wejściowej, znajduje się kwatera żołnierska o powierzchni 0,2 ha na której spoczywają polscy oficerowie i ochotnicy polegli w latach 1919–1920 w walkach o Wilno, a także żołnierze Armii Krajowej polegli podczas operacji Ostra Brama w 1944 roku.

Po 1945 i opuszczeniu Wilna przez polskich mieszkańców rozpoczęła się celowa dewastacja nekropolii, nagrobki były niszczone przez wandali, teren cmentarza stał się miejscem spotkań półświatka, który rozbijał nagrobki, niszczył epitafia, a wszystko przy biernej postawie nowych władz. Cmentarz został zamknięty dla nowych pochówków w 1967 a dwa lata później, w 1969 wpisany do rejestru zabytków.

Cmentarz przedstawia ogromną wartość historyczną, jako miejsce pochówku wielu znanych osób, a także wartość artystyczną, ze względu na cenne obiekty sztuki i architektury sepulkralnej. Pośród znanych osób pochowanych na Starej Rossie są profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego, historyk Joachim Lelewel, architekt Juliusz Kłos, ojciec Juliusza Słowackiego – Euzebiusz Słowacki, rzeźbiarze Antoni Wiwulski, Bolesław Bałzukiewicz, Józef Kozłowski, architekt Karol Podczaszyński, malarze Franciszek Smuglewicz, Józef Bałzukiewicz, brat Marszałka, senator Adam Piłsudski, pierwsza żona Marszałka, Maria Piłsudska, poeta Władysław Syrokomla, archeolog i kolekcjoner Eustachy Tyszkiewicz, ziemianin Józef Montwiłł, historyk Juliusz Kłos. Wiele z zachowanych na cmentarzu obiektów zabytkowych znajduje się w złym stanie technicznym. Od 1990 konserwacją zabytkowych nagrobków zajmuje się miejscowy Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą.

W kaplicy na Rossie pochowani są uczestnicy powstania styczniowego – z jego dowódcą Zygmuntem Sierakowskim, który w 1863 r. w bitwach toczonych na Litwie i Kurlandii został ciężko ranny i dostał się do rosyjskiej niewoli. Przed sądem wojennym okazał niezłomny hart ducha. Na polecenie gubernatora Michaiła Murawjowa Sierakowski został powieszony 27 czerwca 1863 r. na placu Łukiskim w Wilnie. Jego ciało pogrzebano w tajemnicy przed rodziną. W lipcu 2017 r. odnaleziono miejsce pochówku generała na Górze Zamkowej w Wilnie. Zwłoki generała ze związanymi z tyłu rękoma udało się rozpoznać dzięki obrączce ślubnej z datą i wygrawerowanym w języku polskim napisem: „Zygmunt Apolonija 11 Sierpnia/30 Lipca 1862 r.”. 22 listopada 2019 r. został pochowany z honorami wojskowymi na cmentarzu Na Rossie w Wilnie wraz z Wincentym Konstantym Kalinowskim i 20 uczestnikami powstania styczniowego. W uroczystościach pogrzebowych udział wzięli prezydent RP Andrzej Duda, prezydent Litwy Gitanas Nausėda i wicepremier Białorusi Ihar Pietryszenko.