Wybraliśmy się na Mazury. To bardzo nieprecyzyjna nazwa. Pojawiła się dopiero na początku XIX dla określenia południowej części Prus Wschodnich zamieszkałych przez polskojęzyczną ludność wyznania ewangelickiego. Skomplikowane uwarunkowania dziejów staropruskich, krzyżackich, pruskich, niemieckich i współczesnych, nakładające się podziały administracyjne i religijne spowodowały ukształtowanie się kilku regionów historycznych o różnym czasem przynależności do Polski: Warmii -381 lat, Mazur – 75 (ale Działdowo 95 lat), Powiśla od 146 (Kwidzyń) do 381 (Malbork), Ziemi Lubawskiej –-od 409 do 481 lat i Barcji 75 lat. Tereny te, głównie z powodu najbardziej na wschód wysuniętego położenia były pomostem dla Prus, Niemiec i Napoleona do działań wojennych w kierunku Rosji. Nawet dzisiaj tzw. „Przesmyk Suwalski” ma strategiczne znaczenie wojskowe. Postanowiliśmy odkryć chociaż część tego bogatego dziedzictwa militarnego.

Zamki krzyżackie

Niemiecki zakon krzyżacki,  sprowadzony w XIII w. przez księcia Konrada I Mazowieckiego, był bardzo skuteczny w podboju terenów zamieszkałych przez pogańskich Prusów. Na zdobytych terenach Krzyżacy wznosili ceglane zamki, podziwiane do dzisiaj. Stolicą państwa zakonnego przez wiele lat był Malbork (1309–1457), gdzie znajduje się jeden z największych europejskich zamków. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, Malbork został przyłączony do Polski, a stolicę Prus Książęcych przeniesiono do Królewca.

W walkach z zakonem krzyżackim największe znaczenie miała bitwa pod Grunwaldem (15 lipca 1410 r.). Była to jedna z największych bitew w historii średniowiecznej Europy. Bitwa zakończyła się zwycięstwem wojsk polsko-litewskich pod dowództwem króla Polski Władysława II Jagiełły i wielkiego księcia litewskiego Witolda oraz pogromem sił krzyżackich, pod dowództwem wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena. Zwycięstwo nie zostało jednak wykorzystane do całkowitego zniszczenia Krzyżaków – nie zdobyto Malborka – stolicy Zakonu. W 1411 r. Jagiełło oddał Krzyżakom wszystkie zdobyte zamki. Niemcy otrzymali szansę dalszej ekspansji.

Czasy pruskie

Doświadczenia wojny napoleońskiej i wysunięte położenie na wschód na pograniczu z Rosją spowodowały, że w Prusach w XIX wieku przystąpiono do budowy licznych obiektów  fortyfikacyjnych. Jednym z najbardziej znanych umocnień jest twierdza Boyen. Twierdzę w kształcie gwiazdy zbudowano w 1856 r. na rozkaz króla Fryderyka Wilhelma IV w Giżycku, na wąskim przesmyku między dwoma dużymi jeziorami mazurskimi – Kisajno i Niegocin.

Czasy niemieckie

Po zjednoczeniu  Niemiec w 1871 r. kontynuowano rozbudowę umocnień mając na uwadze ewentualny konflikt zbrojny z Rosją i konieczność obrony terenów, na których leżały ogromne majątki  najważniejszych rodów pruskiej arystokracji, powiązanej z dworem cesarskim i armią. Do najważniejszych należała Pozycja Jezior Mazurskich, blokująca przejście ze wschodu na zachód przez strefę Wielkich Jezior. W kolejnych latach zbudowano w sumie 255 schronów, składających się na tzw. Giżycką Pozycję Polową.

Tomaryny i Samborowo

Na Warmii i Mazurach mamy kilka wież obronnych z pocz. XX w. zlokalizowanych przy mostach kolejowych. W Samborowie dwa bunkry bronią mostu kolejowego na Drwęcy.

Samborowo, bunkier

W Tomarynach dwa bunkry z przełomu XIX/XX w. zlokalizowane są przy moście kolejowym na rzece Pasłęce. Dawniej każda z dwóch czterokondygnacyjnych wież była zwieńczona kopułami pancernymi (wieżyczki Grusona). Kopuły zostały nielegalnie zdemontowane i wywiezione do muzeum w Dreźnie.

I wojna światowa, Tannenberg

I wojna światowa zaczęła się od wielkiego zwycięstwa Niemiec w 1914 r. w bitwie pod Tannenbergiem (wieś Stębark koło Grunwaldu). Armia gen. Paula von Hindenburga pokonała rosyjską 2 Armię gen. Aleksandra Samsonowa. W wyniku zwycięstwa pod Tannenbergiem Niemcy powstrzymali rozpoczętą 17 sierpnia 1914 r. rosyjską ofensywę na Prusy Wschodnie, a Paul von Hindenburg został feldmarszałkiem, a potem prezydentem. Dla upamiętnienia zwycięstwa wybudowano w 1924 r. koło Stębarka olbrzymi monument.

Obiekt został przemianowany na Mauzoleum Hindenburga, gdy w 1934 r. pochowano tam zmarłego marszałka Paula von Hindenburga. Mauzoleum zostało wysadzone w powietrze przez wycofujący się Wehrmacht w 1945 r. Obecnie pozostały po nim jedynie nikłe ślady. Jeden z elementów Mauzoleum – pomnik lwa został umieszczony na placu przed ratuszem w Olsztynku.

II wojna światowa, Giżycki Rejon Umocniony

Hitler przygotowując się do agresji na Polskę, od 1935 roku, rozbudował znacznie umocnienia w Prusach, tworząc tzw. Giżycki Rejon Umocniony, które składało się z około pół tysiąca schronów. Przed wybuchem wojny z ZSRR utworzono liczne umocnione centra dowodzenia. Spośród nich najważniejsza była kwatera główna Adolfa Hitlera pod nazwą „Wilczy Szaniec” znajdująca się w Gierłoży. W skład kwatery głównej wchodzili najważniejsi wojskowi i politycy: szef Naczelnego Dowództwa Sił zbrojnych Wilhelm Keitel, szef Sztabu Dowodzenia Wehrmachtu Alfred Jodl, kierownik kancelarii NSDAP Martin Bormann. Z kwaterą główną współpracowały kwatery pomocnicze, rozlokowane w promieniu do 70 km od Wilczego Szańca. W lesie za Radziejami była kwatera Hansa Lammersa, a dalej w Mamerkach znajdowało się stanowisko dowodzenia Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych. W lesie obok Pozezdrza, znajdowała się kwatera Heinricha Himmlera. W pałacu w Sztynorcie miał kwaterę minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop, a na północ od Gołdapi była kwatera Naczelnego Dowództwa Wojsk Lotniczych, a nieco dalej na północ (już na terenie obecnej Rosji) w Krasnolesiu, znajdowała się kwatera Hermanna Göringa. W Twierdzy Boyen znajdowała się placówka wywiadu „Obce Armie Wschód”, a placówka Abwehry (wywiadu wojskowego), podporządkowana Wilhelmowi Canarisowi, miała siedzibę w Mikołajkach.

W 1944 r. szybko nacierające wojska radzieckie i zagrożenie oskrzydlenia spowodowały, że strefę Wielkich Jezior Mazurskich oddano niemal bez walki. Opustoszałe bunkry i fortyfikacje zostały w większości wysadzone przez Niemców w ostatniej fazie wojny. W styczniu 1945 r. nastąpiła ofensywa Rosjan, która dotarła do Elbląga, powodując zamkniecie Niemców w kotle. Walki trwały do końca marca 1945 r., gdy zlikwidowano ostatnie jednostki niemieckie okrążone w Królewcu oraz w okolicach Braniewa i Lidzbarka Warmińskiego.

Gierłoż

W ciemnym lesie koło Gierłoży zbudowano tajną kwatery Adolfa Hitlera, nazwanej „Wilczym Szańcem”.

Kwatera była położona blisko granicy z ZSRR, dlatego w chwili wybuchu wojny ze Związkiem Radzieckim stała się ważnym centrum dowodzenia. Budowę bunkrów rozpoczęto w 1940 roku. W czasie wojny kwaterę rozbudowywano, dodając kolejne schrony i wzmacniając już istniejące – wciąż pogrubiane były stropy i ściany głównych bunkrów Bunkier Hitlera miał strop o grubości 8 m. Bunkry były zakamuflowane roślinnością i siatkami maskującymi. Teren zajmujący 800 ha był podzielony na trzy strefy bezpieczeństwa, otoczone pierścieniami zasieków i pól minowych. Mieściło się tutaj aż 200 różnych obiektów, w tym dwa lotniska, własna elektrownia, wodociągi i dworzec kolejowy. Większość bunkrów jest zniszczona lub poważnie uszkodzona przez Niemców wycofujących się w styczniu 1945 roku.

Mamerki

Nad brzegiem jeziora Mamry w Mamerkach powstała ogromna kwatera Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych, największy obiekt na terenie Warmii i Mazur. Było to całe miasteczko z siecią ulic, dworcem kolejowym, nieodległym lotniskiem, elektrownią i około 220 bunkrami, w tym 30 ciężkimi schronami żelbetowymi.

Radzieje

W lesie, kilka kilometrów na północ od Radziej, znajdują się dobrze zachowane schrony sztabowe, schrony przeciwlotnicze, bunkry ochrony, elektrownia, peron i bocznica kolejowa oraz betonowa droga dojazdowa, wybudowane w latach 1940–42. Swoją kwaterę polową o kryptonimie „Wendula” miał tutaj minister, szef kancelarii III Rzeszy – SS-Obergruppenführer Hans Lammers, współautor aktów prawnych godzących w Żydów i Polaków, ceniony przez Hitlera za umiejętność nadawania nieludzkim decyzjom formy przepisów prawa.

Martiany

W Martianach mamy doskonale zachowany schron bojowy Giżyckiego Rejonu Umocnionego z 1937 r. Postawione tu żelbetonowe bunkry zostały wysadzone w 1945 roku – wszystkie oprócz jednego, stojącego pośród prywatnego gospodarstwa.

Pozezdrze

Pod Pozezdrzem ulokował się dowódca SS i Gestapo, Heinrich Himmler. Zbudowano tu kwaterę Hochwald.

Wejdyki

Koło wsi Wejdyki, przy drodze Ryn-Mrągowo znajduje się schron bojowy z sześciostrzelnicową kopułą pancerną dla km. Załogę stanowiło 12 żołnierzy, a uzbrojenie- 2 karabiny maszynowe umieszczone w kopule pancernej. Schron nie został użyty w walce. W 1945 roku wojska inżynieryjne Armii Czerwonej przystąpiły do demontażu wyposażenia schronów i niszczenia ich pomieszczeń bojowych.

Gołdap – kwatera Luftwaffe

Nad jeziorem Gołdap, w Lesie Kumiecie, w sąsiedztwie obecnego sanatorium, w czasach II wojny zlokalizowano kwaterę główną Luftwaffe o kryptonimie Robinson. Stacjonował tam specjalny pociąg Hermanna Göringa. Obecnie w pobliżu ośrodka sanatoryjnego zachowały się schrony ukryte między drzewami i pozostałości ośrodka badawczego.