Krzyżacy w 1239 r. rozpoczęli podbój Warmii, czyli terenu zamieszkałego przez pruskie plemię Warmów. Warmię przekształcono w autonomiczne państewko kościelne istniejące w latach 1243–1466 w ramach państwa krzyżackiego, a po pokoju toruńskim w latach 1466-1772 w ramach Polski jako księstwo warmińskie. Łącznie Warmia przynależy do Polski 381 lat (dla porównania Mazury tylko 75 lat). Dobre Miasto było siedzibą komornictwa biskupiego. Charakterystyczną cechą Warmii jest silny katolicyzm (otaczające Warmię księstwo Prus było protestanckie), objawiający się istnieniem praktycznie w każdej wsi dużego gotyckiego kościoła z XIV w.. Kościoły ewangelickie na Warmii związane są głównie z germanizacją nasiloną w XIX-XX w.

Dobre Miasto

Tereny nad Łyną zamieszkiwało pruskie plemię Gudde. Na miejscu grodu pruskiego w 1325 r. powstało miasto Gudestat, którego nazwa została przekręcona przez niemieckich osadników na Guttstadt, które tłumaczono na język polski jako Dobre Miasto. W latach 1373–1396 wybudowano kolegiatę, zabudowania rezydencyjne i gospodarcze kapituły, a miasto obwiedziono murami miejskimi z trzema bramami i basztami.

Dobre Miasto było ośrodkiem dóbr biskupich, siedzibą kapituły kolegiackiej (do 1811). W 1466 r., na mocy postanowień pokoju toruńskiego Dobre Miasto wraz z całą Warmią, znalazło się w granicach Prus Królewskich przyłączonych do Polski. W latach 1626–1629 było okupowane przez wojska szwedzkie Gustawa Adolfa, które w 1627 zniszczyły miasto, a wycofując się zrabowali również cenną bibliotekę kapituły. W 1719 r. całkowicie spłonął pałac biskupi. W czasach napoleońskich w 1807 stacjonowały tu wojska gen. Józefa Zajączka. W październiku 1810 r. dekretem króla Prus zlikwidowano kolegiatę, a w 1834 r. wybudowano w mieście kościół ewangelicki. Podczas II wojny światowej zniszczenia wynosiły ponad 65% zabudowy, w tym całkowicie rynku i otoczenia.

Kościół Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych

Gotycki kościół Najświętszego Zbawiciela i Wszystkich Świętych jest drugą co do wielkości świątynią Warmii. Budowla wzniesiona została w 1395 r., a wykończenie wieży przeciągnęło się jeszcze do początku XVI w. Zachowało się bogate wyposażenie z XV – XVIII w. Od południa przylegają do kościoła zabudowania kolegium, złożone z trzech skrzydeł usytuowanych wokół dużego wewnętrznego dziedzińca. Najciekawszymi elementami wyposażenia są rzeźba Madonny z XV wieku, późnobarokowy ołtarz z 1748 r. oraz epitafium biskupa warmińskiego A. Ch. Załuskiego.

Ambona powstała w 1693 z fundacji biskupa Zbąskiego i dziekana dobromiejskiego Jerzego Ignacego Teschnera.

Stalle kanonickie pochodzą z XIV/XV w.

Najstarszym ołtarzem dobromiejskiej kolegiaty jest Tryptyk Mariacki z ok. 1430. Centralną figurą ołtarza jest tronująca Matka Boża z Dzieciątkiem. Po bokach Madonny, umieszczone są figurki dwunastu apostołów.

W przeszklonej neogotyckiej mensie ołtarza złożone są w barokowym relikwiarzu w kształcie trumny relikwie św. Innocentego.

Ciekawym zabytkiem jest ogrodzenie chrzcielnicy z XVII w.

Biblioteka kapitulna pełni obecnie funkcję muzeum i jest udostępniona zwiedzającym. Można w nim zobaczyć pozostałości dawnego wyposażenia kolegiaty. Bogaty skarbiec i księgozbiór został zrabowany podczas potopu szwedzkiego.

Kościół poewangelicki

Kościół poewangelicki nie pełni już funkcji sakralnych. Znajduje się w nim Centrum Kulturalno-Biblioteczne. Świątynia jest kopią dawnego kościoła ewangelickiego w Ornecie.

Cerkiew św. Mikołaja – d. kaplica szpitalna

Późnobarokowa kaplica szpitalna św. Mikołaja z ok. 1740 r. została po wojnie przekształcona w greckokatolicką cerkiew św. Mikołaja. Świątynia posiada barokowe ołtarze z XVII i XVIII wieku, w lewym obraz barokowy, w prawym ikona. W nawie głównej znajduje się szeroki, współczesny ikonostas.

Baszta Bociania

Gotycka wieża z XIV w. nazywana jest Basztą Bocianią.

Smolajny – letnia rezydencja biskupów warmińskich

Wieś Smolajny była folwarkiem biskupim, a od 1350 r. letnią rezydencją biskupów warmińskich. Barokowy pałac i bramę wjazdową w 1746 r. wybudował biskup warmiński Adam Stanisław Grabowski. Pałac był ulubionym miejscem pobytu słynnego satyryka i bajkopisarza biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego. Krasicki urządził tu piękny park i ogrody. Na wzniesieniu od północno-zachodniej strony pałacu znajduje się dworek myśliwski z końca XVIII w.

Praktyczne informacje

• Restauracja Wiktoria, ul. Orła Białego 18, Hotel Kopczyński, Dobre Miasto
• Cukiernia Maziuk, ul. Zwycięstwa 3a, Dobre Miasto