Kresy północne

Wybraliśmy się do Olsztynka, w którym w wielkim skansenie można obejrzeć przykłady budownictwa wiejskiego z terenów Warmii i Mazur. Zorientowaliśmy się szybko, że mamy tam też 13 obiektów z Dolnych Prus i Małej Litwy, przypominających nam o historii Polaków z północnych kresów. Gdy wspominamy kresy Rzeczpospolitej, mamy zwykle na myśli tereny dzisiejszej Ukrainy, aż po Dniepr (Kijów), całą Białoruś i wschodnią część Litwy (Willeńszczyznę). Zapominamy, że I Rzeczpospolita rozciągała się także w kierunku północnym.

Zadaliśmy sobie pytanie, dlaczego w olsztyneckim skansenie nie ma budynków z innych północnych kresów I Rzeczpospolitej. Gdyby zgromadzono w jednym miejscu przykłady budownictwa wiejskiego nie tylko z Warmii, Mazur, Dolnych Prus, Sambii i Małej Litwy, ale też Żmudzi, Kurlandii, Semigalii, Polskich Inflant i Inflant szwedzkich to powstałaby wspaniała ekspozycja odnosząca się do całości dziedzictwa kulturowego I Rzeczpospolitej. Ponieważ skansen w Olsztynku tylko częściowo nawiązuje do takich tradycji, postanowiliśmy twórczo (wirtualnie) rozszerzyć jego zasięg geograficzny na teren Litwy i Łotwy.

Hołd Pruski, powstanie Prus Książęcych i Prus Wschodnich

Aby mówić o kresach północnych musimy się cofnąć do historii zakonu krzyżackiego i połączonego z nim zakonu kawalerów mieczowych. U szczytu swojej potęgi Krzyżacy władali całym wschodnim wybrzeżem Bałtyku.

Historia państwa krzyżackiego kończy się w 1525 r. hołdem lennym złożonym przez wielkiego mistrza zakonu Albrechta Hohenzollerna przed królem Polski Zygmuntem I Starym. Prusy zostały poddane sekularyzacji. Niestety, nie oznaczało wcielenia całego państwa zakonnego do Polski. Do Korony powróciła Warmia i Pomezania (Powiśle). Z reszty obejmującej Dolne i Górne Prusy, Sambię i Małą Litwę utworzono lenne Prusy Książęce (ze stolicą w Królewcu). Już w roku 1657 Prusy zrzuciły polskie lenno, a w 1701 r. wykorzystując unię personalną z Brandenburgią ustanowiono Królestwo Prus.

Hołd Zakonu Inflanckiego, przyłączenie Inflant

Państwo zakonu inflanckiego pozostało niezależne do 1561 roku, kiedy ostatni wielki mistrz Gotthard Kettler złożył hołd królowi polskiemu Zygmuntowi II Augustowi. Z części ziem utworzono Księstwo Kurlandii i Semigalii pod władaniem Kettlerów (jako lenno), natomiast Inflanty i Ryga znalazła się pod wspólnym władaniem Korony i Litwy. Unia Lubelska w 1569 r. spowodowała połączenie się Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W ten sposób pozyskaliśmy tereny Żmudzi (Wornie, Szawle, Taurogi) wchodzącej w skład Księstwa Litewskiego, Kurlandię (jako lenno) oraz Inflanty obejmujące Rygę, Parnawę i Dynenburg. W Kurlandii wyjątkiem była ziemia piltyńska, która stała się autonomiczną częścią Korony Polskiej.

Wojny o Inflanty

Wojny inflanckie trwały w okresie od 1558 do 1583 roku między państwem polsko-litewskim (od 1569 roku Rzeczpospolitą Obojga Narodów), a Szwecją, Danią i Carstwem Rosyjskim o panowanie nad ziemią zakonu inflanckiego. W wyniku długotrwałych działań wojennych na obszarze Inflant pod koniec XVI w. przeszły one na własność trzech państw: Szwecji, Danii (wyspa Ozylia) i Polski. Wojny inflanckie nie doprowadziły jednak do ostatecznego rozwiązania kwestii własności tamtejszych ziem. Po wojnach szwedzkich za Jana Kazimierza Polska utraciła na mocy pokoju oliwskiego w 1660 roku 4/5 obszaru Inflant odstąpionych Szwecji (z Rygą), a nazywanych odtąd Inflantami szwedzkimi. Reszta obszaru, zwana Inflantami polskimi (z miastem Dyneburg) pozostała przy Polsce do I rozbioru Polski. Inflanty Polskie przynależały łącznie 203 lat do Rzeczypospolitej. Kurlandia i Żmudź pozostała z Polską do III rozbioru Polski.

Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku

W 1909 r. utworzono Muzeum Wsi w Królewcu grupujące obiekty z całych Prus Wschodnich. W 1937 r. podjęto decyzję o przeniesieniu ekspozycji do Olsztynka, gdzie już znajdowało się mauzoleum Hindenburga. Przenosiny trwały w latach 1938–1942. Nie udało się przenieść wszystkich obiektów. Po II wojnie światowej rozpoczęto uzupełniać kolekcję o nowe obiekty architektury wiejskiej tworząc Muzeum Budownictwa. Obecnie skansen w Olsztynku zajmuje około 100 ha, znajduje się tu 68 obiektów architektonicznych (w tym 13 przeniesionych z Królewca).

Zaczynamy naszą wędrówkę po północnych kresach Polski.

Warmia –  381 lat w Polsce

Warmia została przyłączona do Polski w 1525 roku.

Prusy Górne (Powiśle) 75 lat w Polsce, wliczając lenno 266 lat

Powiśle to część Prus Książęcych zamieszkałych przez ludność niemieckojęzyczną, wydzielonych w 1525 r. jako lenno Polski.

Mazury (Górna Prusy) – 75 lat w Polsce, wliczając lenno 266 lat

Mazury to część Prus Książęcych (Górnych Prus) zamieszkałych przez ludność polskojęzyczną, wydzielonych w 1525 r. jako lenno Polski.

Prusy Dolne (Barcja)  – 75 lat w Polsce, wliczając lenno 266 lat

Część Prus Dolnych rozpościerających się na północ od Warmii to kraina historycznej Barcji. Tereny te należą do Polski od 1945 r. Wcześniej był to obszar lenna Polski (od 1466 r.). W skansenie w Olsztynku jest kilka obiektów ze Skandawy (miejscowość obecnie w Polsce w Barcji).

Mała Litwa i Sambia – 0 lat w Polsce (jako lenno 191 lat w Polsce)

W 1525 r. w skład Prus Książęcych oprócz Prus Górnych (Mazur) weszły także Dolne Prusy, Sambia i Mała Litwa. Ponieważ Malbork został przejęty przez Polskę, stolicę Prus Książęcych ustanowiono w Królewcu.

Litwa Górna, Żmudź – 226 lat w Polsce

Po Unii Lubelskiej 1569 r. tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego stały się częścią I Rzeczpospolitej. Litwa dzieli się na Auksztotę (Litwę Górną z Kownem i Poniewieżą), Dzukię (Wileńszczyznę z Wilnem i Olitą), Suwalszczyznę (Sudowię z Mariampolem) oraz Żmudź (z Szawlami). Skansen budownictwa wiejskiego znajduje się w Rumszyszkach koło Kowna. Zajmuje on 175 hektarów, co czyni go największym muzeum etnograficznym pod gołym niebem na Litwie. Zgromadzone obiekty pochodzą z okresu od XVIII do początku XX wieku. W centrum skansenu znajduje się replika małego miasteczka z rynkiem, sklepami, apteką, szkołą i karczmą.

Kurlandia i Semigalia – 0 lat w Polsce, jako lenno Polski 234 lat

Drewniane budownictwo wiejskie na terenie Łotwy możemy poznać w Skansenie Etnograficznym Łotwy koło Rygi. Łotwa dzieli się na  cztery regiony – Kurlandię, Semigalie, Vidzeme (Inflanty szwedzkie) i Łatgalię (Inflanty polskie) z których budynki wiejskie są prezentowane w skansenie. Kurlandia i Semigalia były polskim lennem od hołdu Kettlera (1561 r.).

Polskie Inflanty – 203 lata w Polsce

Polskie Inflanty (Łatgalia) zostały przyłączone do Korony w 1569 r. i pozostały z Polską aż do I rozbioru.

Livonia (Inflanty szwedzkie) – 91 lat w Polsce, łącznie z lennem 99 lat

Livonię utraciliśmy na rzecz Szwecji na mocy pokoju oliwskiego w 1660 r.

Kuchnia regionalna

W Olsztynku powinniśmy zawitać do kultowego Zielonego Pieca. Polecamy pyszne domowe potrawy, zupy, przeróżne pierogi, świetną kawę, ciasta (własnego wypieku) i desery. A to wszystko w wyjątkowej atmosferze i ciepłym wnętrzu z zielonym piecem.

Gdyby ktoś jednak chciał posmakować kresowej kuchni, to nie znajdzie jej w Olsztynku. W poszukiwaniu cepelinów i kartaczy, czebureków, żmudzkiego kastinysa, kibinów, kołdunów litewskich, kugli, chłodnika litewskiego, švilpikai (kopytek), vėdarai (kiszki ziemniaczanej), żmudzkich blinów i słynnych wędzonych świńskich uszu powinniśmy się udać do Sejn lub Puńska.

Praktyczne informacje

• Restauracja z Zielonym Piecem, ul. Floriana 1, Olsztynek