Braniewo – pierwsze miasto i stolica Warmii

Krzyżacy, sprowadzeni na ziemię chełmińską (Toruń, Chełmno) przez Konrada I Mazowieckiego zaczęli podbój pogańskich Prus od dotarcia w roku 1237 do Zalewu Wiślanego i założenia miasta Elbląg. W 1239 r. nastąpił krzyżacki podbój Warmii, czyli terenu zamieszkałego przez pruskie plemię Warmów. Wielkie znaczenie w ekspansji miał gród z drewnianym zamkiem założony przy ujściu Pasłęki do Zalewu Wiślanego. Na wysokości Braniewa znajdowała się tzw. Głębia Bałgijska – naturalne przejście przez Mierzeję Wiślaną, co skracało drogę na Bałtyk. Prusowie dwukrotnie niszczyli gród podczas I powstania pruskiego  (1242-48) i II powstania pruskiego (1260-1274). Murowany zamek biskupi wzniesiono w 1273 r. Wokół zamku powstało miasto Brunsberg (ze spolszczoną nazwą Brunsberga, a od 1945 r. Braniewo).

Księstwo warmińskie

Na mocy decyzji papieża Innocentego IV w kraju podbijanym przez zakon krzyżacki w każdej diecezji 1/3 ziemi należeć miała do odnośnego biskupa jako jego dominium (reszta do komturów). W nowo utworzonej diecezji warmińskiej wydzielono 1/3 terenu w postaci nieregularnego trójkąta w obrębie Fromborka, Braniewa, Lidzbarka i Olsztyna jako dominium biskupie. W ten sposób powstało autonomiczne państewko kościelne istniejące w latach 1243–1466 w ramach państwa krzyżackiego, a po pokoju toruńskim w latach 1466-1772 w ramach Korony Polskiej jako księstwo warmińskie.

Braniewo jest najstarszym miastem na Warmii. Było też pierwszą siedzibą biskupów warmińskich i siedzibą katedry diecezjalnej oraz funkcjonującej przy katedrze kapituły warmińskiej, można je zatem uznać za pierwszą stolicę Warmii. W 1278 roku po zniszczeniach pruskich przeniesiono stolicę biskupstwa – katedrę i kapitułę – do Fromborka. Natomiast w 1340 roku przeniesiono z Braniewa również siedzibę biskupów, początkowo na krótko do Ornety, a w 1350 roku do Lidzbarka Warmińskiego. W Braniewie pozostało jedynie komornictwo biskupie. Braniewo rozwijało się jednak jako ważny ośrodek handlowy oraz jedyny warmiński port morski (dopiero pod koniec XVIII w. zdegradowany przez port w Piławie). Braniewo od 1358 roku było członkiem Hanzy, co zapewniało mu kupiecką autonomię w granicach warmińskiego dominium biskupiego. Tereny wokół Braniewa (Warmia) przynależą do Polski przez 381 lat.

Pozostałości po zamku biskupim

Zamek biskupi w Braniewie powstał w XIII w. W czasie walk w 1945 r. zamek spłonął i około 1958 r. ruiny zostały rozebrane. Ocalała jedynie wieża bramna z kaplicą na piętrze.

Wieża zamkowa w Braniewie z XIII w. to najstarszy zachowany obiekt murowany na Warmii. Wieżę ostatnio poddano renowacji.

Bazylika św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Braniewie

Potężny kościół wybudowany został w miejscu wcześniejszego, drewnianego kościoła. Prace rozpoczęto w 1343 r. Kościół jest zbudowany w układzie halowym. Po 1420 r. dobudowano 63-metrową wieżę.

Bazylika była prawie całkowicie zniszczona w 1945 r. Kościół odbudowano, ale przestronne wnętrze bazyliki jest puste, a wyposażenie niemal zupełnie nowoczesne.

Wieża Młyna Kieratowego

XIV-wieczna baszta w południowo-zachodnim narożu dawnego Starego Miasta stanowi element muru obronnego, który w średniowieczu otaczał miasto.

Colegium Hosianum

Hołd pruski w 1525 r. spowodował, że wokół katolickiej Warmii przyłączonej do Polski powstało protestanckie Księstwo Pruskie. Od połowy XVI wieku Braniewo stało się jednym z głównych ośrodków kontrreformacji w Polsce. Od 1565 r. miało tu swą siedzibę pierwsze na ziemiach polskich kolegium jezuickie Colegium Hosianum założone przez biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza.

 Zadaniem Collegium miało być niesienie misji rekatolizacji Skandynawii i Prus. Po skończeniu szkoły średniej alumni zazwyczaj udawali się do Wilna, by w jezuickiej Akademii Wileńskiej studiować filozofię i teologię. Dzięki działalności Collegium Braniewo stało się znaczącym ośrodkiem szkolnictwa i kultury.

Obok Collegium Hosianum w 1578 r. jezuici uruchomili seminarium papieskie (alumnat papieski). Miało ono służyć młodzieży z krajów protestanckich, która po ukończeniu Seminarium miała wracać do swoich krajów i działać na rzecz ich rekatolizacji. Później wielokrotnie (aż do 1738 r.) podejmowano starania (nieudane) o utworzenie uniwersytetu. Od 1586 przy Seminarium istniało też tzw. Kolegium szwedzkie. W 1589 roku powstała prywatna oficyna drukarska.

Kolegium zostało zamknięte po zajęciu Braniewa przez króla szwedzkiego Gustawa Adolfa w 1626 r.. Otworzono je ponownie dopiero w 1637. W 1646 kanonik warmiński Maciej Montanus wybudował nowy, obszerny gmach. W 1780, po kasacie jezuitów, kolegium zostało przekształcone przez władze pruskie w Gymnasium Academikum. Funkcję szkoły średniej utrzymuje aż do dzisiaj (szkoła zawodowa). Mieści się też tutaj Muzeum Ziemi Braniewskiej.

Jan Frey

Wychowankiem Collegium Hosianum był rzeźbiarz Jan Frey pochodzący z Braniewa. Stał się on najwybitniejszym artystą warmińskiego baroku, działającym w latach 1735-1760. Po zniszczeniach spowodowanych przez Szwedów w czasie III wojny północnej, biskupi warmińscy nie szczędzili funduszy na naprawę kościołów i rozbudowę barokowego wyposażenia. Do najważniejszych prac Freya należą ołtarze i ambony dla kościołów w Braniewie, Ornecie i Kiwitach.

Regina Protmann

Regina Protmann urodziła się w 1552 r. w Braniewie w rodzinie mieszczańskiej. W wieku dziewiętnastu lat porzuciła dotychczasowe upodobania i zamieszkała z dwiema koleżankami u pewnej wdowy, nieopodal kościoła w Braniewie. Dała tym samym początek przyszłej społeczności zakonnej. 18 marca 1583 zostały zatwierdzone krótkie pierwsze reguły Zgromadzenia Sióstr św. Katarzyny Aleksandryjskiej Dziewicy i Męczennicy (katarzynek), spisane przez Reginę. Siostry niosły pomoc ofiarom licznych epidemii, zakładały szkoły dla dziewcząt, zwłaszcza ubogich, prowadziły przedszkola oraz sierocińce. Regina Protmann zmarła pozostawiając po sobie wielkie dziedzictwo. 13 czerwca 1999 roku matka Regina została beatyfikowana przez papieża Jana Pawła II.

Regina  Protmann  została pochowana w podziemiach kościoła pw. Najświętszej Maryi Panny w Braniewie (zarządzanego przez ojców jezuitów, później franciszkanów). Doczesne szczątki matki Reginy spoczywały tam do 1809 r., czyli do czasu rozbiórki kościoła. Wówczas katarzynki przeniosły szczątki patronki do kościoła św. Katarzyny w Braniewie.

Relikwie błogosławionej znajdują się obecnie w klasztorze „Regina Coeli” w Braniewie. Klasztor został wybudowany w latach 1904–1906 i pozostaje do dziś domem prowincjalnym Polskiej Prowincji Zgromadzenia.

Czasy pruskie i niemieckie

W czasach wojen szwedzkich miasto, wielokrotnie niszczone i grabione z kosztowności, podupadło. Do końca XVIII w. znajdował się tu port handlowy oraz stocznia (do 1905 r.). W 1852 roku otwarto pierwszą w Prusach linię kolejową na odcinku Braniewo-Elbląg-Kwidzyn.

W lutym i marcu 1945 roku przed nacierającą Armią Czerwoną do Braniewa ściągnęli uciekinierzy z całych Prus Wschodnich. Podczas likwidacji tzw. kotła braniewskiego śmierć poniosły tysiące cywili, a Braniewo zostało zniszczone w 85%.

Sanktuarium Podwyższenia Krzyża Świętego.

Kościół pw. Krzyża Świętego został wybudowany przez jezuitów w latach 1722–1747. Znajdujący się tu obraz Tronu Łaski został uszkodzony (postrzelony) przez Szwedów w 1626 roku. Ołtarz główny i boczne wykonane w reszelskim warsztacie Jana Chrystiana Schmidta. Z kolei ambona wykonana została przez Jana Freya.

Cerkiew Świętej Trójcy

Greckokatolicka cerkiew mieści się w dawnym późnogotyckim kościele zbudowanym w 1437 r.

Kuchnia regionalna

W Braniewie warto odwiedzić Spichlerz Mariacki. Restauracja wieści się w zabytkowym spichrzu położonym nad rzeką Pasłęką (dawny port rzeczny). Budynek pochodzi z roku 1832 r. i jest wykonany w technologii ryglowo-słupowej, czyli z tzw. muru pruskiego. Polecamy zupę rybną, zapiekankę z ryby, potrawy z dziczyzny oraz na deser domowe ciasta – sernik, tort bezowy i szarlotkę. Niestety restauracja jest nastawiona na obsługę imprez okolicznościowych.

Praktyczne informacje

• Spichlerz Mariacki, ul. Portowa 6, Braniewo, tel. 501 452 535