Szczypta historii

Wybraliśmy się na teren północnej Warmii. Niewiele z nas potrafiłoby określić granice Warmii i opowiedzieć jej dzieje. Jest to kraina, która przez większość swojej historii należała, bądź była związana z Polską. Musimy też doprecyzować kilka faktów z historii. Prześledźmy losy tej krainy:

• czas do 1239 r. Warmię zamieszkuje plemię Warmów, należące do pogańskie Prusów;
• 1239 -1243 Krzyżacy podbijają Warmię;
• 1243–1466. Warmia zgodnie z decyzją papieską staje się dominium biskupim ze stolicą kapitulną we Fromborku, a biskupią w Lidzbarku Warmińskim. Członkiem kapituły Warmińskiej był np. Mikołaj Kopernik, a najbardziej znanym biskupem Ignacy Krasicki;
• 1466-1772 Warmia staje się polskim lennem, a od 1525 r. integralną częścią Polski (tzw. Prusy Królewskie);
• 1772 – 1945 czasy rozbioru Polski, Warmia w Prusach Wschodnich podlega germanizacji. Na mapie poniżej – czerwoną kreskowaną linią zaznaczono północną granicę języka polskiego. Stworzono specjalną kategorię dla polskojęzycznej ludności „Masuren”.
• od 1945 Warmia ponownie w Polsce.

Podsumujmy, Warmia w rękach krzyżackich znajdowała się 4 lata, w Polskich 381 lata, a pruskich/niemieckich 173 lata.

Warmia

Powinniśmy jeszcze wyjaśnić, skąd się wziął trójkątny kształt Warmii. Wynika on z historii podbojów krzyżackich. Krzyżacy zaczęli podbój Prus zaczynając z ziemi chełmińskiej, a więc z Torunia i Chełmna idąc na północ do Elbląga, a później wzdłuż wybrzeża Zalewu Wiślanego w kierunku Braniewa i Królewca. Zakładano tu pierwsze zamki oraz porty w Elblągu i Braniewie, przez które napływały rzesze osadników. W 1243 roku dokonano podziału na dobra krzyżackie i biskupie, diecezje (pomezańską i warmińską). Wszystkie trakty, rzeki, a także granice kościelne rozbiegały się promieniście od portów w głąb ziemi Prusów. Stąd z portu w Braniewie wykrojono trójkątny „kawałek tortu” dla biskupów warmińskich. Jej zachodnią granicę stanowiła Pasłęka. Południowo-wschodnią granicę stanowiła nieprzebyta Puszcza Galindzka, tzw. Wildnis – teren praktycznie nie zamieszkały (teren od Olsztynka i Nidzicy, poprzez Wielkie Jeziora Mazurskie, aż do Ełku).

Granica językowa wynika z tego samego faktu – przez morski port w Braniewie (morski, bo w tamtych czasach istniał naturalny „przekop” Mierzei Wiślanej na wysokości Braniewa) napływali osadnicy z krajów germańskich, zaś od południa osadnicy z Mazowsza. Stąd rejony Ostródy, Olsztyna, Reszla, Giżycka i Szczytna były zamieszkałe w dużym procencie przez potomków polskich osadników, władających językiem polskim (gwarą mazurską).

Dla uhonorowania wielu osób walczących z germanizacją i zasłużonych dla krzewienia polskości na terenie Warmii i Mazur zdecydowano by niektórym miastom nadać nowe nazwy pochodzące od nazwisk (np. S. Pieniężny, K. Mrongowiusz, W. Kętrzyński).

Warto też przypomnieć historyczną krwawą klamrę: krzyżacki podbój Warmii zaczął się od Braniewa w 1239 r. Prusowie jeszcze przez wiele lat walczyli o niepodległość (I, II i III powstanie pruskie,1242-1260-1295). Według szacunków opartych na źródłach historycznych walki z Krzyżakami przetrwało około 100 tysięcy Prusów.

Z Braniewa w kierunku Pieniężna i Ornety przez lata płynęły rzesze niemieckich osadników, kolonizujących te tereny. Po wielu wiekach, ofensywa Armii Czerwonej w 1945 r. odwróciła ten trend. Z całych Prus Wschodnich uciekały przed Rosjanami setki tysięcy Niemców poprzez Pieniężno do Braniewa z nadzieją na ewakuację morską. Tysiące z nich zginęło. W lutym 1945 r. wokół Braniewa, Pieniężna i Królewca powstał olbrzymi kocioł, który stopniowo się kurczył w wyniku ofensywy radzieckiej. Do niewoli dostało się 50 tys. żołnierzy niemieckich. Najdłużej, bo do 9 maja 1945 trwały walki na Mierzei Wiślanej. W 1945 r. ludność niemiecką przesiedlono i rozpoczęła się nowa era zapoczątkowana zasiedlaniem Warmii przez Polaków z kresów wschodnich Rzeczpospolitej oraz Łemków i Ukraińców z południowo-wschodniej Polski (akcja Wisła). Świadectwem tej zmiany jest przekształcenie dawnych kościołów ewangelickich w prawosławne lub grecko-katolickie (łemkowskie). Podobnym akcentem jest zbudowanie przez przesiedleńców z Wilna w bazylice w Kętrzynie kaplicy wzorowanej na Ostrej Bramie, z obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej.

W Pieniężnie znajdziemy ciągle obecne ślady wojny – zburzona starówka z ruinami ratusza i kościoła ewangelickiego .

Pieniężno – Melzak

Dawni Prusowie (Warmowie) założyli nad Wałszą gród obronny, który nazywał się Melcekuke, czyli „czarci las”. Ostatnim księciem staropruskim był Wewa, który w połowie XIII w. stoczył krwawy bój z Krzyżakami ponosząc klęskę. Miejscowość przejęła kapituła warmińska. W pierwszych latach XIV w. wybudowano tu zamek, a miasto otoczono murami obronnymi z dwiema bramami: Braniewską i Ornecką. Krzyżacy zniemczyli nazwę miejscowości na Mehlsack („worek mąki”), a Polacy na Melzak. Miasto było siedzibą komornictwa w posiadłościach kapituły. W 1947 r. nazwę zmieniono na Pieniężno, na cześć Seweryna Pieniężnego– wydawcy przedwojennej polskiej „Gazety Olsztyńskiej”.

Zamek kapitulny w Pieniężnie

Zamek został zbudowany przez biskupów warmińskich w I połowie XIV wieku w stylu gotyckim, na planie zbliżonym do trapezu. Składał się z głównego skrzydła mieszkalnego wzniesionego od zachodu, skrzydła gospodarczego oraz dziedzińca, obwiedzionych murem. W 1518 i 1519 r. na zamku w Melzaku zamieszkiwał Mikołaj Kopernik.

Ratusz i kościół ewangelicki

Ratusz pochodzi z XIV–XV wieku. Obecnie jest w odbudowie po zniszczeniach II wojny światowej.

Obok ratusza stoi wieża kościoła ewangelickiego– jedyna pozostałość po wybudowanym w latach 1844-1851 kościele ewangelickim. Wieża ma 28 metrów wysokości. Reprezentuje styl neogotycki. Była połączona z nawą świątyni. Jeszcze do dziś można zobaczyć jej kamienne fundamenty. Kościół był budowlą halową. Świątynia została częściowo zniszczona w 1945, w czasie działań wojennych.

Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Pieniężnie

Jest to neogotycka budowla wzniesiona w latach 1895–1897 na miejscu gotyckiego kościoła z XIV wieku.

Pieniężno zostało zniszczone pod koniec wojny w ponad 90%.  Zimą 1945 r. liczba mieszkańców wynosiła 640 osób i Pieniężno straciło prawa miejskie (odzyskane dopiero w 1973 r.).

Most kolejowy nad rzeką Wałszą

Most kolejowy nad rzeką Wałszą, najwyższy czynny most kolejowy na terenie Warmii i Mazur oraz drugi, po moście w Ludwikowicach Kłodzkich, najwyższy czynny most kolejowy w Polsce o wysokości przęseł 28,5 m. W lutym 1945 r. wycofujące się wojska niemieckie wysadziły most.

Za mostem rozpościera się rezerwat Dolina Rzeki Wałszy.

Muzeum Misyjno-Etnograficzne Księży Werbistów w Pieniężnie

Muzeum Misyjno-Etnograficzne Księży Werbistów w Pieniężnie jest prowadzone przez księży werbistów – misjonarzy, którzy trafiają do wszystkich zakątków świata. Zebrane pamiątki pozwoliły otworzyć bogate muzeum. Zgromadzono w nim wytwory kultury materialnej, pochodzące z krajów Azji, Oceanii, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Wśród eksponatów znajdują się m.in. instrumenty muzyczne, ozdoby, maski rytualne, stylizowane krzyże, ubiory ludowe a także rzeźby o tematyce religijnej oraz przedmioty kultu. Uwagę zwracają skośnookie Madonny z Chin i Japonii czy szaty kapłańskie przypominające strój mandaryna.

Łajsy

Historia Łajsów pokazuje jak kolonizowano Warmię. Zasadźcą wsi był Martin, wolny chłop, który w 1304 r. przybył do Prus z hrabstwa Mark z Westfalii. Jego syn – Geriko piastował urząd sołtysa a wnukowie Jan z Łajs i Henryk z Łajs uczestniczyli w dalszej kolonizacji Warmii. Jan z Łajs został zasadźcą Olsztyna, a Henryk z Łajs zasadźcą Barczewa.

We wsi znajduje się gotycki kościół św. Mikołaja, wybudowany w drugiej połowie XIV w. Kościół był wielokrotnie przebudowywany.

Henrykowo

Kościół św. Katarzyny i Najświętszego Serca Pana Jezusa pochodzi z XV w. W środku w ołtarzu głównym znajdują się dwa obrazy Jerzego Pipera z Lidzbarka Warmińskiego z 1682 roku i klasycystyczna ambona z XVIII w.

Płoskinia

Gotycki kościół Świętej Katarzyny w Płoskini zbudowano 1360 r. Świątynia dość dobrze przetrwała 1945 r.

Długobór

Gotycki kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny zbudowano w XIV w. Wieżę dobudowano w XVI w. W czasie II wojny światowej kościół został uszkodzony.

Kościół w Długoborze by Ptu – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Kuchnia regionalna

W Pieniężnie znajduje się restauracja Czar i Las  (nazwa nawiązuje do starosłowiańskiej nazwy miasta – „Czarci Las – Melcekuke”). Lokal ma interesujący wystrój. Oferowana jest kuchnia polska i regionalna.

Praktyczne informacje

• Restauracja Czar i Las  , ul. Królewiecka 23,Pieniężno