Calisia – Poloniae civitatum vetustissima

Szczypta historii

Kalisz leży w Wielkopolsce nad rzeką Prosną i Pokrzywnicą. Śródmieście położone jest na dwóch wyspach rzecznych, a na prawym brzegu Prosny leży zabytkowe Nowe Miasto. Kalisz jest uważany za najstarsze polskie miasto. Od 1314 r. do II rozbioru Polski Kalisz był stolicą województwa kaliskiego. Podczas II rozbioru został zajęty przez Prusy, później znajdował się pod panowaniem rosyjskim – w Królestwie Polskim był stolicą guberni (w latach 1837–1918). Ziemia kaliska należy do rdzennych terenów Polski – łączny czas przynależności do Polski wynosi 931 lat.

Na szlaku bursztynowym – najstarsze polskie miasto

Nazwa Kalis pochodzi od słowa kał oznaczającego bagno, mokradło. W 158 roku n.e. Klaudiusz Ptolemeusz na swoich mapach umieścił antyczną Kalisię.

Okolice Kalisza są pełne reliktów osad i cmentarzysk świadczących o nieprzerwanym osadnictwie, począwszy od neolitu, przez epokę brązu i żelaza, aż po wczesne średniowiecze. W Zagórzynie koło Kalisza odnaleziono w 1927 r. skarb z okresu wędrówek ludów (V-VI w. n.e.) – złote medaliony, 20 kg srebrnych denarów, złote monety rzymskie (solidy Teodozjusza, Walentyniana i Gracjana) wskazujące na to, że Kalisz leżał na trasie szlaku bursztynowego. Jan Długosz nazwał Kalisz najstarszym miastem Polski (Calisia – Poloniae civitatum vetustissima). Na Zawodziu wzniesiono około 850 r. pierwszy gród kasztelański.

Miasto piastowskie

W okresie panowania Mieszka I i Bolesława I Chrobrego Kalisz był jedną z głównych siedzib królestwa. W 1138 r. na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława III Krzywoustego, ziemia kaliska została włączona do dzielnicy senioralnej. W 1181 r. księstwo kaliskie objął Mieszko III Stary. W 1233 r. Henryk I Brodaty podnosząc bunt przeciwko Władysławowi Odonicowi, zdobył i spalił gród na Zawodziu, a następnie założył Nowe Miasto na prawym brzegu Prosny. Wrzecionowaty układ ulic z prostokątnym rynkiem zachował się do dzisiaj.

Kalisz uzyskał prawa miejskie w 1253 r. i stał się główną rezydencją Bolesława Pobożnego oraz stolicą wschodniej Wielkopolski. Przed 1279 r. w północnej części Nowego Miasta, nad kanałem Prosny, Bolesław Pobożny wzniósł zamek książęcy rozebrany w 1804 r. Władca ufundował też kościół św. Mikołaja oraz kościół franciszkański.

Katedra św. Mikołaja Biskupa w Kaliszu

Kościół został wzniesiony w 1257 r. w stylu gotyckim z fundacji Bolesława Pobożnego.

Północna kaplica oraz częściowo prezbiterium dekorowane są malowidłami Włodzimierza Tetmajera. Jest on również autorem witraży w nawie głównej.

W 1973 r. z kościoła zaginął obraz „Zdjęcie z krzyża” Petera Paula Rubensa, zakupiony w pracowni malarza w Antwerpii w 1620 r.

Kościół franciszkański św. Stanisława Biskupa i Męczennika

Jest to najstarsza świątynia zakonna w Kaliszu należąca do zakonu franciszkanów konwentualnych ufundowana w 1257 r. przez księcia Bolesława Pobożnego i jego żonę Jolantę. Wyposażenie wnętrza jest barokowe i rokokowe.

Czasy I Rzeczpospolitej

W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kalisz był stolicą województwa kaliskiego i miejscem obrad sejmików elekcyjnych. W 1583 r. prymas Stanisław Karnkowski założył kolegium jezuickie, a w 1593 seminarium duchowne. Kościół należy do najstarszych kościołów jezuickich w Polsce. W wieży kościoła działało pierwsze polskie obserwatorium astronomiczne (1613), założone przez Karola Malaperta.

Pobernardyński zespół klasztorny

Późnorenesansowy kościół rektoralny Nawiedzenia NMP z 1607 r. w pobernardyńskim zespole klasztornym w 1919 r. objęli jezuici.

Bazylika kolegiacka Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Bazylika została wzniesiona w 1353 r. z fundacji biskupa Jarosława Bogorii. Została przebudowana po 1790 r. w stylu późnobarokowym.

Bazylika jest narodowym sanktuarium św. Józefa z Nazaretu i najstarszym na świecie ośrodkiem kultu tego świętego. Początki kultu św. Józefa w Kaliszu sięgają 1670 r., kiedy chłop ze wsi Szulec został uzdrowiony za przyczyną św. Józefa. W ramach wdzięczności ufundowano obraz Świętej Rodziny, umieszczając go w kolegiacie. Przed obrazem w czerwcu 1997 r. modlił się papież Jan Paweł II. Co roku świątynię odwiedza ponad 200 tys. pielgrzymów z całej Polski.

Czasy pruskie i napoleońskie

Kalisz został zajęty w 1793 r. przez Prusy i stał się stolicą departamentu kaliskiego Prus Południowych. W 1806 r., w czasie powstania wielkopolskiego, miasto było znaczącym ośrodkiem koncentracji polskich wojsk powstańczych. W 1807 r. Kalisz został stolicą departamentu kaliskiego w Księstwie Warszawskim.

Od 1801 r. nieprzerwanie działa w mieście teatr założony przez Wojciecha Bogusławskiego.

W 1813 r. na Tyńcu stoczono bitwę pod Kaliszem, w której oddziały saskie zostały rozbite przez wojska rosyjskie. Imperium Rosyjskie i Królestwo Prus zawarły tutaj traktat kaliski, dzięki któremu Prusy przystąpiły do koalicji przeciw Napoleonowi.

Czasy rosyjskie – gubernia w Królestwie Polskim

W 1815 r. utworzono Królestwo Polskie i w jego ramach województwo kaliskie (w 1837 przemianowane na gubernię kaliską). W 1890 r. ukończono budowę nowego ratusza, który został spalony przez Prusaków w 1914 r. Obecny ratusz ukończony w 1925 r. nawiązuje do pierwszej renesansowej budowli.

Pałac biskupi przebudowano w 1824 r. i ulokowano w nim siedzibę władz gubernialnych (Komisja Województwa Kaliskiego).

Z czasów carskich został nam ciekawy budynek więzienia z 1844 r.

W 1878 r. w Kaliszu powstała Fabryka Fortepianów i Pianin Arnold Fibiger (Calisia), a w 1887 Fabryka Fortepianów i Pianin Teodor Betting.

W latach 1900–1902 wybudowano Kolej Warszawsko-Kaliską. W pobliskich Skalmierzycach powstała graniczna stacja przesiadkowa. Po jednej stronie dworca podjeżdżały pociągi z Prus o rozstawie szyn normalnotorowym 143,5 cm, po drugiej z Rosji o szerszym rozstawie szyn 152,4 cm. W 1913 r. doszło tu do spotkania cesarza Wilhelma II i cara Mikołaja II.

Zburzenie Kalisza w 1914 r.

Na samym początku I wojny światowej, 2 sierpnia 1914, do Kalisza bez walki wkroczyły wojska niemieckie. 7 sierpnia Niemcy ustawili kartaczownice i przez prawie godzinę ostrzeliwali miasto. W wyniku ostrzału zginęło około 100 cywilów, a ranni byli dobijani bagnetami. Po południu podpalono ratusz, rozstrzeliwując uciekających urzędników. Po wycofaniu się wojska z miasta rozpoczęto kolejne ostrzeliwanie, które trwało całą noc z 7 na 8 sierpnia. 8 sierpnia w godzinach rannych do miasta znów wkroczyło wojsko, które z premedytacją rozpoczęło niszczenie mieszkań, przeprowadzając rewizje oraz aresztowania. Zatrzymano około 800 mężczyzn, z których co dziesiąty został rozstrzelany. Od 9 sierpnia Niemcy rozpoczęli systematyczne burzenie i podpalanie miasta, które trwało do 22 sierpnia 1914. Spaleniu uległ m.in. gmach ratusza i teatru. W gruzach legło 95 proc. zabudowy staromiejskiej, co spowodowało eksodus ludności i spadek liczby mieszkańców z 70 do 5 tysięcy. Historycy oceniają, że Kalisz był najbardziej zniszczonym miastem w Europie w czasie I wojny światowej. Tragedię Kalisza przedstawiła Maria Dąbrowska w powieści Noce i dnie.

Kraj Warty 1939-45

Ziemia kaliska została zajęta przez Niemców 4 września 1939 r. i włączona do Rzeszy w ramach tzw. Kraju Warty. 8 listopada 1939 r. Einsatzgruppen rozpoczęły masowe egzekucje na cmentarzach żydowskich przy Nowym Świecie i ul. Podmiejskiej, 11 listopada Niemcy zamordowali tam m.in. prezydenta Kalisza Ignacego Bujnickiego, W ramach akcji wysiedleńczo-kolonizacyjnej Heim ins Reich, wysiedlano Polaków i Żydów, aby zrobić miejsce dla niemieckich kolonistów przesiedlanych ze wschodu (wg spisów, w dniach 1–31 grudnia z Kalisza i powiatu kaliskiego wysiedlono 27 858 Żydów i Polaków). Żydów wywożono do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. W grudniu Niemcy rozpoczęli masowe egzekucje w lasach w Biernatkach, Kościelnej Wsi, Winiarach, Wolicy i w Zbiersku.

Do miary symbolu w akcji germanizacyjnej urosło spalenie w fosie miejskiej dziesiątek tysięcy polskich książek z bibliotek publicznych.

Dzisiejszy Kalisz

Odbudowany Kalisz jest miastem kolorowym, różnorodnym, pełnym odniesień do bogatej historii. Na Głównym Rynku mieści się tzw. kamienica z medalionami przedstawiająca płaskorzeźby czterech wybitnych kaliszan: Adama Asnyka, Marii Konopnickiej, Stefana Szolc-Rogozińskiego i Marii Dąbrowskiej.

Nad brzegiem Prosny usytuowany jest Park Miejski w stylu angielskim założony w 1798 (24,3 ha).

Muzeum G.J. Osiakowskich

Jesteśmy pod wielkim wrażeniem po obejrzeniu zbiorów niezwykłego muzeum im. G.J. Osiakowskich. Zgromadzono tam tysiące pamiątek z dawnych czasów, które przywracają wspomnienia o ludziach i wydarzeniach z przeszłości Kalisza.

Sanktuarium Miłosierdzia Bożego

Kościół jest dziełem polskich architektów i konstruktorów, bardziej znanym na świecie niż w Polsce. Jest to oryginalna konstrukcja żelbetowa bazująca na układzie paraboloid hiperbolicznych. W 1983 r. rozpoczęto sprawowanie nabożeństw w dolnej części kościoła. W 1993 r. biskup kaliski Stanisław Napierała dokonał konsekracji górnego kościoła i ogłosił go Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w diecezji kaliskiej.

Kuchnia regionalna

Będąc w Kaliszu należy spróbować słynnych andrutów kaliskich – lekko słodkich, cienkich wafli wypiekanych od początku XIX wieku w Kaliszu. Andruty zostały wpisane na europejską listę produktów regionalnych o chronionym oznaczeniu geograficznym.

Na obiad wybraliśmy się do restauracji KTW Park (Kaliskie Towarzystwo Wioślarskie) ulokowanej na obrzeżach Parku Miejskiego przy rzece. Miejsce jest przytulne i eleganckie, a obsługa miła i fachowa. Oferowana jest wyśmienita kuchnia polska. Szczególnie nam smakowały: pikantna zupa dyniowa, rosół z kołdunami, kaliskie pierogi z gęsiną, filet z kaczki sous vide i wioślarskie żeberka wieprzowe.

Pożyteczne informacje

• Muzeum G.J. Osiakowskich, Garbarska 2, Kalisz
• Restauracja KTW Park, Park Miejski 2, Kalisz
• andruty: Zakład Cukierniczy Urszula Cicha-Kinowska, Kopernika 15, Kalisz