Mapa ziemi chełmskiej	https://smakipolski.pl/www/mapa/#Mapal5
Mapa szlaków turystyki kulinarnej	https://smakipolski.pl/www/mapa/#Trasy&miasto=chelm https://smakipolski.pl/www/mapa/#Trasa181

Szczypta historii

Historia Chełma zaczyna się w X w. na Wysokiej Górce powstał gród drewniano-kamienny. Na przełomie VII i VIII wieku tereny miasta obejmował związek plemienny Lędzian. W następnym X i XI wieku w międzyrzeczu Wieprza i Bugu powstały Grody Czerwieńskie poddane rywalizacji polsko-ruskiej. W 981 roku Chełm został zdobyty na „Lachach” i opanowany przez Włodzimierza, władcy Rusi Kijowskiej. Około 1240 r. książę Daniel Halicki przeniósł swoją siedzibę z Halicza do Chełma, który został stolicą księstwa halicko-włodzimierskiego.

W latach 1378–1387 Chełm podporządkowali sobie Węgry. W 1387 Chełm został ponownie włączony do Polski wraz z terenem historycznej Rusi Czerwonej. Chełm został lokowany jako miasto królewskie w 1392 roku. Aż do czasu III rozbioru (1795 r.) leżał w województwie ruskim Korony Królestwa Polskiego. Od 1795 miasto znajdowało się w zaborze austriackim, a od 1815 w Królestwie Polskim pod zaborem rosyjskim. W 1877 doprowadzono do miasta Kolej Nadwiślańską. Miasto wyróżnia się bogatą historią dawnego styku trzech kultur: polskiej, ruskiej i żydowskiej. Łączna przynależność Chełma do Polski wynosi 560 lat.

Ruś Czerwona, Czarna i Biała

Ruś Biała to kraina historyczna na terenie dzisiejszej Białorusi i częściowo Rosji, położona w dorzeczu górnego Dniepru oraz w górnej części dorzecza Dźwiny, na wschód i północny wschód od Mińska (główne miasta: Mińsk, Mohylew, Smoleńsk, Połock, Witebsk i Mścisław).

Ruś Czarna to kraina historyczna na terenie dzisiejszej Białorusi, położona między Prypecią, dolną Berezyną i górnym Niemnem, rozciągająca się pomiędzy Wołkowyskiem, Nowogródkiem aż do Bobrujska i Mozyru. Zachodni kraniec krainy leży w granicach Polski, w gminie Michałowo.

Ruś Biała i Ruś Czarna do 1084 r. były częścią Rusi Kijowskiej, potem jej księstwami zależnymi. Od XIII-XIV wieku znalazły się pod panowaniem Wielkiego Księstwa Litewskiego,

Ruś Czerwona to kraina historyczna obejmująca dorzecze Sanu i Dniestru po górną Prypeć, leżąca na północno-zachodniej Ukrainie oraz w południowo-wschodniej Polsce (Chełm, Zamość, Rzeszów, Krosno, Przemyśl). Do roku 1340 Ruś Czerwona była częścią Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Królowa Jadwiga w 1387 ogłosiła akt przyłączenia Rusi Halicko-Włodzimierskiej do Korony. W wyniku ostatecznych rozgraniczeń dawne terytoria księstwa zostały podzielone pomiędzy Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie (które zatrzymało Wołyń i Podole kamienieckie), zaś król Polski przyjął tytuł księcia Rusi, co podkreślało odrębny status wcielonych terytoriów. Od czasów unii lubelskiej (1569) aż do rozbiorów Ruś Czerwona, Czarna i Biała znajdowały się w składzie I Rzeczpospolitej, a później w znacznej części II Rzeczpospolitej.

Kredowe miasto

Ze względu na mało wytrzymałe podłoże kredowe w Chełmie powstały tylko dwa budynki mające powyżej 5 pięter. Pozostałe mają przeważnie 4 piętra.

Konflikty rusko-polsko-ukraińskie

Chełm i ziemia chełmska związane są ściśle z historią Rusi Kijowskiej. Od wieków zamieszkiwane były przez Rusinów. W 1596 prawosławny biskup chełmski Dionizy (Zbirujski) przyjął postanowienia unii brzeskiej, co oznaczało automatyczne przekształcenie administratury prawosławnej w unicką. Ludność ziemi chełmskiej stopniowo przyjmowała unię. Chełm w czasach zaboru rosyjskiego (po 1815 r.) podlegał rusyfikacji. W 1824 diecezja chełmska została jedyną unicką administraturą na terytorium Królestwa Polskiego (liczyła 288 parafii). Carowie podjęli decyzję o likwidacji Kościoła unickiego. Kampania upodabniania obrzędów unickich do prawosławnych koordynowana była przez biskupa litewskiego Józefa Siemaszkę. Ostateczna decyzja o kasacie diecezji chełmskiej zapadła po powstaniu styczniowym. Dla upamiętnienia zwycięstwa prawosławia po kasacie unii w 1878 r. zbudowano 40-metrową dzwonnicę przy bazylice Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.

Po zakończeniu I wojny światowej rejon Chełma z 23,1% mniejszością ukraińską stał się ponownie częścią Rzeczypospolitej. W ramach polonizacji przekazano w 1919 r. Kościołowi rzymskokatolickiemu zespół cerkiewno-klasztorny na Górze Chełmskiej. Wzajemne stosunki popsuły się, gdy w 1938 r. władze na Chełmszczyźnie zburzyły 91 cerkwi. II wojna światowa i okupacja niemiecka doprowadziły do kulminacji konfliktu. Ukraińcy uzyskali od niemieckich władz okupacyjnych pozycję uprzywilejowaną w stosunku do Polaków i rozpoczęli ukrainizację ziemi chełmskiej. W Chełmie niemiecka administracja przekazała zespół cerkiewno-klasztorny na Górze Chełmskiej odtworzonej diecezji prawosławnej. Od 1942 roku nasiliły się czystki etniczne dokonywane przez ukraińskich nacjonalistów na obywatelach polskich, której najdrastyczniejszym przykładem była rzeź na Wołyniu dokonana na około 60 tys. Polaków, oraz czystka etniczna w Małopolsce Wschodniej, która pochłonęła równie wielką liczbę ofiar szacowaną także na 60 tys. ofiar. Wszystkie te wydarzenia odbywały się w bezpośrednim sąsiedztwie Chełmszczyzny. Tysiące ocalałych po pogromach Polaków z Wołynia szukało w latach 1943–1944 schronienia w Chełmie.

Bazylika kolegiacka Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Bazylika jest pierwszą świątynią w Chełmie, zbudowaną w XIII w. przez króla halicko-wołyńskiego Daniela Halickiego jako cerkiew prawosławna. W połowie XVIII wieku przebudowano ją na chełmska katedrę unicką i nadano jej cechy barokowe. Po kasacie unii w 1875 r. została zamieniona na sobór prawosławny i przebudowana w latach 1874-1878 w stylu bizantyjsko-rosyjskim. Wieże zostały zakończone cebulastymi hełmami, a szczytom nadano styl mauretański. W maju 1919 r. obiekt został przejęty przez Kościół rzymskokatolicki. W maju 1940 r. katedra została przekazana przez niemieckie władze okupacyjne prawosławnym Ukraińcom, co miało związek z kampanią ukrainizacji ziemi chełmskiej. 24 sierpnia 1944 katedrę przekazano ponownie katolikom i przywrócono funkcję rzymskokatolickiego kościoła parafialnego.

Bazylika stanowi sanktuarium Matki Bożej Chełmskiej, której obraz znajduje się w głównym ołtarzu (oryginał znajduje się w Muzeum Ikony Wołyńskiej w Łucku).

Brama Uściłuska

Brama Uściłuska to dawna brama zamkowa, która wchodzi w skład zespołu katedralnego na Górze Zamkowej w Chełmie. Zbudowana w 1616 r. jest to najstarszą budowlą miasta, częścią dawnych obwarowań miejskich. 

Klasztor bazylianów

Klasztor został zbudowany na Wzgórzu Zamkowym w 1649 r., Powstał z fundacji biskupa unickiego Metodego Terleckiego. W 1875 r. po kasacie unii został adoptowany na cele mieszkaniowe.

Kościół Rozesłania św. Apostołów

Późnobarokowy Kościół Rozesłania św. Apostołów został wybudowany w latach 1753–1763 pod nadzorem architekta Pawła Fontany. Posiada wnętrze niezmieniane od czasu budowy. Postawiony został na miejscu drewnianego kościoła fundowanego w XV w. przez króla Władysława Jagiełłę na pamiątkę zwycięstwa pod Grunwaldem. Kościół ten nieprzerwanie (nawet w czasach zaborów i okupacji hitlerowskiej) był w rękach katolików i Polaków.

Cerkiew konkatedralna św. Jana Teologa

Cerkiew prawosławna pw. św. Jana Teologa została wybudowana w 1849 r. w stylu bizantyńsko-rosyjskim z elementami klasycystycznymi. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę jako jedyna z cerkwi Chełma nie została zrewindykowana na rzecz Kościoła katolickiego, ani zburzona. W 1928 r. otrzymała honorową rangę soboru. Pełni ona obecnie rolę konkatedry diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, jest też jedyną zachowaną cerkwią prawosławną w Chełmie.

Pałac Kretzschmarów

Pałac Kretzschmarów (przedsiębiorców, właścicieli fabryki maszyn rolniczych) to eklektyczny pałacyk powstały pod koniec XIX wieku. Obecnie mieścił się tam Urząd Stanu Cywilnego.

Podziemia Kredowe

Chełm słynie z jedynych w Europie podziemi kredowych których początki sięgają XIII wieku. Najstarsze korytarze znajdują się pod Górką Chełmską (Góra Katedralna). Korytarze te były drążone przez mieszkańców w celach obronnych- w wyrobiskach mieszkańcy kryli się m.in. przed najazdami obcych wojsk np. tatarskich. Z czasem (od wieku XVI) zaczęto kredę wydobywać i nią handlować. Łączna długość korytarzy może sięgać 60 km. Podziemia kredowe są częściowo udostępnione dla turystów. Obecna trasa turystyczna to 2 km. Temperatura w podziemiach jest stała niezależnie od pory roku i wynosi około 9 stopni przy wilgotności powietrza 70-80%.

Chełm – komunistyczną stolicą Polski

21 lipca 1944 roku Chełm został zdobyty przez Armię Czerwoną i współdziałających z nią żołnierzy Armii Krajowej. Przez kilka dni był nieformalną stolicą Polski. Władze powojenne podawały miasto jako miejsce uchwalenia w dniu 22 lipca Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (Manifest Lipcowy w rzeczywistości został uchwalony w Moskwie 20 lipca 1944 r. i również tam ogłoszony).

Kuchnia regionalna

Na tradycyjne domowe jedzenie warto wpaść do Galerii Smaku. Dostaniemy tam tradycyjne zupy, np. żurek, flaczki, pomidorową oraz porządne drugie dania – kotlet schabowy, golonkę, placki ziemniaczane z łososiem i kawiorem.

Pożyteczne informacje

• Restauracja Galeria Smaku, Al. Józefa Piłsudskiego 27, Chełm