Stare Miasto w Chełmnie – Pomnik historii

Szczypta historii

W XI wieku na górze św. Wawrzyńca w obecnej wsi Kałdus Piastowie wznieśli obronny gród wyznaczający prawdopodobnie północny punkt ówczesnej granicy ich państwa. Są tam pozostałości bazyliki romańskiej z XI w. W 1228 zakon krzyżacki wybrał Chełmno na stolicę ziemi chełmińskiej, w latach 1230–1250 było ono głównym miastem zakonu i siedzibą I Komturii, a 1236–1251 siedzibą diecezji chełmińskiej. 28 grudnia 1232 łącznie z Toruniem otrzymało prawa miejskie. Od 1466 na mocy II pokoju toruńskiego miasto pozostało w granicach Prus Królewskich. Na przełomie XVI i XVII wieku miasto należało do dóbr stołowych biskupów chełmińskich. W XVIII w. Chełmno podupadło, w 1772 znalazło się w zaborze pruskim.

Chełmno powróciło do Polski 22 stycznia 1920 roku. Chełmno zostało zajęte przez Niemców bez walki 5 września 1939 roku. W czasie okupacji Niemcy w lesie w pobliskich Klamrach wymordowali polską elitę. Dokonano eksterminacji chełmińskich Żydów, zniszczona została synagoga oraz kirkut. Chełmno należy do Polski przez 661 lat.

Krzyżacy i ziemia chełmińska

Ziemia chełmińska była historycznie pierwszą, na którą w 1231 r. sprowadzeni zostali Krzyżacy dla obrony przed Prusami. Książę mazowiecki Konrad w 1226 roku rozpoczął rozmowy z zakonnikami, przyznając im w dzierżawę ziemię chełmińską, jednakże przy zachowaniu całości swoich książęcych prerogatyw. W 1231 r. niewielki oddział krzyżacki osiedlił się w Toruniu. Krzyżacy na podstawie sfałszowanego dokumentu, tzw. falsyfikatu kruszwickiego, z 1230 roku (rzekomo nadającego im ziemię chełmińską w wieczyste posiadanie, a nie w dzierżawę), uzyskali w 1234 r. bullę papieża Grzegorza IX, który uznał suwerenną władzę Krzyżaków w ziemi chełmińskiej.

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zwany potocznie „farą”, jest najokazalszym spośród siedmiu istniejących obecnie kościołów Chełmna i niewątpliwie jedną z najpiękniejszych budowli wczesnogotyckich w Polsce. Kościół wzniesiono w latach 1280-1320. W następnych wiekach nie dokonano większych przebudów, które by zakłóciły gotycki charakter świątyni i wrażenie stylistycznej jednolitości.

W kościele znajduje się wysokiej klasy gotycki wystrój rzeźbiarski, na który składają się figury apostołów przy filarach od strony nawy.

Kościół św. Jakuba i św. Mikołaja

Kościół św. Jakuba i św. Mikołaja to dawny kościół franciszkański. Został zbudowany w stylu gotyckim od końca XIII do pierwszej ćwierci XIV w.

W 1806 r. nastąpiła kasata klasztoru. Bogate niegdyś wyposażenie wnętrza zostało przeniesione do innych kościołów. W 1866 roku stał się świątynią szkolną chełmińskiego gimnazjum.

Kościół św. Piotra i św. Pawła

Dominikanie przybyli do Chełmna prawdopodobnie już w 1233 r.  Wybudowali oni gotycki kościół w końcu XIII w. W pierwszej połowie XIV wieku zbudowano korpus, najpierw w postaci niesymetrycznej dwunawowej hali o sześciu przęsłach; w trzeciej ćwierci XIV w. dobudowano trzecią bardzo wąską nawę północną. Kościół dominikański w czasie rozbiorów od 1829 r. przekształcono w kościół ewangelicki, a po 1945 r przywrócono go katolikom. Fasada kościoła stanowiła pierwowzór fasady katedry warszawskiej.

Dawne bogate, późnobarokowe i rokokowe wyposażenie wnętrza zostało w większości usunięte po przejęciu kościoła przez ewangelików. Na miejscu zachowała się tylko kilka elementów: późnobarokowy ołtarz główny, drewniane rokokowe stalle w prezbiterium oraz rokokowa ambona.

Ratusz

Renesansowy ratusz, przebudowany z gotyckiego XIII-wiecznego w latach 1567–1572, z rozbudowaną attyką, jest jednym z najcenniejszych zabytków renesansu w północnej Polsce. W roku 1983 budynek stał się siedzibą Muzeum Ziemi Chełmińskiej.

Zespół klasztorny ss. Miłosierdzia

Zespół klasztorny cysterek założony ok. 1266 r. obejmuje kościół śś. Jana Chrzciciela i Ewangelisty, z bogatym wyposażeniem wnętrza z przełomu XVI/XVII w. Do najstarszych elementów należy tzw. wieża Mestwina będąca dawną strażnicą krzyżacką z pierwszej połowy XIII w. Na terenie klasztoru znajduje się dom konwentu – pozostałość gotyckiego zamku krzyżackiego.

Klasztor został skasowany przez Prusaków w 1821 r. Budynki otrzymało zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia, związane z Chełmnem od 1694 r.

Kościół Ducha Świętego

Kościół Ducha Świętego to dawny kościół szpitalny, od 1694 roku zajmowany przez siostry miłosierdzia. Obecnie kościół jest udostępniony do zwiedzania i służy bractwu rycerskiemu w Chełmnie.

Kościół protestancki

Śladem rozbioru pruskiego jest kościół garnizonowy wybudowany w 1875 roku jako świątynia protestancka dla Królewskiego Korpusu Kadetów.

Kaplica św. Marcina.

Gotycka kaplica św. Marcina to obecnie biblioteka.

Mury miejskie

W Chełmnie mamy prawie kompletny obwód murów miejskich z basztami (jedne z najdłuższych takich murów w Polsce) liczący 2,3 km.

Możemy zobaczyć następujące bramy i wieże:

Brama Grudziądzka z końca XIII w., z dobudowaną w XVII w. kaplicą (tzw. kaplica Na Bramce).

Brama Merseburska z II połowy XIII w.

Wieża Mestwina z II połowy XIII w. (prawdopodobnie najstarszy zabytek Chełmna).

Baszta Prochowa z przełomu XIII/XIV w.

Baszta Dominikańska z początku XIV w.

Baszta Panieńska z XIV w.

Akademia Chełmińska

Academiae Culmensis jako szkoła akademicka powstała w Chełmnie w 1386 r. Powołał ją na mocy przywileju papież Urban VI. Była ona filią Akademii Bolońskiej formalnie do roku 1758.

Stare Miasto

Układ urbanistyczny Chełmna pochodzi z czasu drugiej lokacji, po 1251. W 2005 roku Stare Miasto zostało wpisane na listę Pomników historii. Zabytki Chełmna znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.

W Chełmnie znajdziemy też spichrze, m.in. spichrz szachulcowy z przełomu XVIII i XIX w., obecnie pensjonat.

Spichlerz miejski by Andrzej Otrębski – Praca własna, CC BY-SA 3.0

Park miniatur zamków krzyżackich

W Parku Pamięci i Tolerancji im. dr L. Rydygiera znajduje się park miniatur zamków krzyżackich, wykonanych w skali 1:30. Miniatury odwzorowują pierwotny stan 9 zamków: z Radzynia Chełmińskiego, Bierzgłowa, Grudziądza, Papowa Biskupiego, Kurzętnika, Rogóźna, Torunia, Pokrzywna oraz zamku wysokiego w Malborku.

Park miniatur zamków krzyżackich by legion, praca własna, CC-BY-SA 3.0

Prawo chełmińskie

Prawo chełmińskie to odmiana prawa magdeburskiego mającego zastosowanie dla lokacji miast. Prawo powstało około 1233 w Chełmnie. Na prawie chełmińskim lokowano większość miast w Prusach, ale też i na Mazowszu, np. Płock w 1237 r. i Warszawę około 1300 r.

Pręt chełmiński

Z Chełmna pochodzi miara długości – pręt chełmiński, którego wzorzec jest eksponowany na ścianie ratusza.

Chełmno – miasto zakochanych

W kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie znajdują się relikwie św. Walentego – patrona zakochanych. Kawałek czaszki świętego umieszczone w puszce w kształcie regularnego ośmioboku. Puszka jest cała ze srebra, u góry ma okrągłą pokrywę w kształcie kopuły, w której spoczywa relikwia i może być przez szkło widziana i całowana.

Kuchnia regionalne

Na typową polską kuchnię warto wpaść do Karczmy Chełmińskiej. Możemy wybrać żurek, chłodnik litewski. Z głównych dań polecamy polędwiczki wieprzowe, gołąbki wegetariańskie, ryby – zwłaszcza pstrąg, policzki wieprzowe, pierożki. Na deser mamy ciasto dnia.

Pożyteczne informacje

Karczma Chełmińska, ul. 22 Stycznia 1b, Chełmno

Zaplanuj wycieczkę