Główne Miasto, archikatedra oliwska, twierdza Wisłoujście, Westerplatte i Stocznia Gdańska – Pomniki Historii

Szczypta historii

Jest to miasto o ponadtysiącletniej historii, którego tożsamość na przestrzeni wieków kształtowała się pod wpływem różnych kultur. Gdańsk był największym miastem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, miastem królewskim i hanzeatyckim, a w XVI w. był najbogatszym w Rzeczypospolitej. Piastowie pomorscy zbudowali w XI w. gród w widłach Motławy i Wisły. Od czasów Bolesława Krzywoustego Pomorze Gdańskie z przerwami należało do Polski, aż Krzyżacy zajęli Gdańsk w 1308 r. dokonując rzezi mieszkańców.

W 1454 r. zakończył się okres panowania Krzyżaków w Gdańsku i król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego, wcielił Gdańsk do Polski. Zawarcie w 1466 pokoju toruńskiego zagwarantowało Pomorzu Gdańskiemu oraz Warmii pozostanie przy Polsce. Prusy zajęły w 1772 Pomorze ale bez Gdańska, który uległ zaborcom dopiero w 1793 r. W 1807 na mocy postanowień traktatu w Tylży, utworzono pierwsze Wolne Miasto Gdańsk. Od 1814 Gdańsk ponownie znalazł się pod panowaniem Prus, co zostało potwierdzone na kongresie wiedeńskim w 1815 r. W 1920 r. na mocy traktatu wersalskiego Gdańsk ponownie stał się wolnym miastem. Gdańsk należy do Polski przez 682 lat.

Gdańsk – miasto wolności i solidarności

Gdańsk odegrał szczególna rolę w obaleniu komunizmu w Polsce. Wydarzenia lat 1970-1990 przyczyniły się do odzyskania przez Polską wolności. Strajkujący pracownicy Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1980 roku wymusili powstanie NSZZ Solidarność. Stąd Gdańsk jest określany miastem wolności i solidarności.

Pomnik w postaci trzech krzyży z kotwicami, upamiętniający ofiary wydarzeń Grudnia 1970 znajduje się na placu Solidarności w Gdańsku, w pobliżu Bramy nr 2 Stoczni Gdańskiej, niedaleko miejsca, gdzie padli pierwsi czterej zabici. Pomnik został odsłonięty 16 grudnia 1980.

Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie

Archikatedra Oliwska jest trójnawową bazyliką z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium z obejściem. Fasadę flankują dwie smukłe wieże, o wys. 46 m każda z ostro zakończonymi hełmami wys. 18 m zniszczonymi w 1945, a odtworzonymi w 1971.  Cystersów do Oliwy sprowadził w 1186 roku książę pomorski Sambor I. W czasie napadu pogańskich Prusów pierwsze romańskie oratorium spłonęło. Obecny kościół i klasztor zbudowano w drugiej połowie XIV wieku.

Wielkie organy oliwskie zaprojektował i zbudował w latach 1763–1788 o. Johann Wilhelm Wulff na zlecenie opata Jacka Rybińskiego. Prospekt ozdobiono rzeźbami w stylu rokokowym i wyposażono go w czynne do dzisiaj ruchome elementy (aniołowie z dzwonkami i trąbkami, gwiazdy, słońca, czyli tzw. orkiestra anielska). W tym czasie były to największe organy w Europie i prawdopodobnie na świecie.

Główne Miasto

Gdańsk stanowi jeden z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce, pomimo że prawie całe historyczne Śródmieście zostało zburzone i odbudowane po ostatniej wojnie, a znaczna część zabytków ruchomych uległa zniszczeniu bądź rozproszeniu. Główne Miasto to reprezentacyjna część Gdańska, tworząca zwarty zespół zabytkowy. Znajduje się tu większość zabytków miasta; Bazylika Mariacka Wniebowzięcia NMP, Złota Brama czy Ratusz Głównego Miasta oraz zabytkowa oś Drogi Królewskiej składająca się z ul. Długiej i Długiego Targu.

Motława, z prawej strony Główne Miasto, z lewej Wyspa Spichrzów by Diego Delso, CC BY-SA 3.0

Nazwa Główne Miasto jest często mylona ze Starym Miastem, położonym na północ od Głównego Miasta, którego historyczna tkanka miejska nie została odtworzona po II wojnie światowej. Główne Miasto uzyskało lokację miejską w 1343 roku, a zostało zdegradowane w 1457 roku.

Bazylika Mariacka

Bazylika konkatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny jest trzecią pod względem wielkości świątynią na świecie zbudowaną z cegły. Zbudowany w latach 1346–1502 kościół jest wybitnym przykładem gotyku ceglanego. Pomimo burzliwych dziejów, świątynia zachowała historyczną formę architektoniczną, co poświadcza ikonografia sięgająca XVI wieku oraz bogaty wystrój wnętrza, który tworzą liczne dzieła średniowieczne.

Kościół ma formę trójnawowej bazyliki, z sześcioprzęsłowym korpusem nawowym, którego nawa główna sięgała około 27 metrów. Pod koniec XIV w. podjęto budowę trójnawowego transeptu o układzie halowym. Jeszcze w trakcie wojny trzynastoletniej, w latach 1454–1466 podwyższono wieżę, co było symbolicznym akcentem zwycięstwa gdańszczan nad Zakonem Krzyżackim. W 1529 r. odbyło się w gdańskiej farze pierwsze nabożeństwo protestanckie. Przez kolejne stulecia kościół służył gminie luterańskiej, aż do 1945 roku. Podczas walk o Gdańsk w marcu 1945, w wyniku ostrzału artyleryjskiego, spłonęły drewniane konstrukcje dachów, runęło 40% sklepień. W 1955 nastąpiło poświęcenie odbudowanej świątyni i przekazanie jej wiernym.

Wnętrze charakteryzuje się jednolitą wysokością poszczególnych naw. Potężne, ośmioboczne filary dźwigają sklepienia o gęstym i wyszukanym układzie żeber, co stanowi jedną z bardziej charakterystycznych cech architektury późnogotyckiej. W nawie głównej i transepcie są to sklepienia sieciowe, w prezbiterium i niektórych kaplicach sklepienia gwiaździste, w nawach bocznych – sklepienia kryształowe, które są pozbawione żeber.

Ołtarz główny jest poliptykiem datowanym na 1517 r., wykonanym przez Mistrza Michała z Augsburga i jego warsztat. Składa się z korpusu ustawionego na predelli oraz trzech par skrzydeł – jednej rzeźbionej i dwóch malowanych. W szafie głównej przedstawiona jest scena Koronacji Marii; na trójdzielnym tronie zasiadają ponadnaturalnej wielkości postaci Chrystusa, Marii i Boga Ojca. W miejsce zniszczonego w 1945 prospektu organowego wstawiono wczesnobarokowy prospekt z 1629 z kościoła św. Jana. Ocalałe fragmenty dawnego prospektu rozmieszczono w kilku miejscach bazyliki. Nowy instrument wykonała firma organmistrzowska braci Hillebrand z Hanoweru.

Ratusz Głównego Miasta

Ratusz jest gotycko-renesansową budowlą z XV w. Posiada wieżę wysokości 83 metrów dominującą nad Drogą Królewską. Znajduje się na niej zabytkowy carillon. Jest drugim po Bazylice konkatedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny pod względem wysokości budynkiem Głównego Miasta.

Ratusz Starego Miasta

Zabytkowy ratusz Starego Miasta pochodził z końca XVI wieku. Obecny ratusz został wzniesiony w latach 1587-1589 w stylu niderlandzkiego manieryzmu.

Dwór Artusa

Dwór Artusa to dawne miejsce spotkań kupców i patrycjuszy. Był siedzibą kilku bractw, których nazwy wywodziły się od ław. Wśród nich były: ława św. Rajnolda, św. Jerzego, Malborska, Trzech Króli oraz Ławników. Bractwa gromadziły elitę Gdańska. Wieczory we Dworze urozmaicane były różnymi występami – muzyków, śpiewaków, linoskoczków, kuglarzy. Co jakiś czas wyprawiano wspaniałe uczty, trwające nawet po kilka dni. Czasy rozkwitu dworu przypadają na wiek XVI i XVII. Odbudowano go w kilka lat po pożarze, w 1552 otrzymał nową fasadę, raz jeszcze przekształconą w 1617 przez Abrahama van den Blocke. Budynek ozdobiono wspaniałymi posągami starożytnych bohaterów. Po obu stronach portalu umieszczono medaliony z popiersiami Zygmunta III Wazy oraz jego syna, wtedy jeszcze królewicza Władysława. Od 1989 roku w budynku rozpoczął działalność oddział Muzeum Historycznego Miasta Gdańska a wnętrze dworu udostępniono zwiedzającym.

Fontanna Neptuna

Fontanna z XVII wieku z posągiem rzymskiego boga mórz Neptuna jest umiejscowiona na Długim Targu pod Ratuszem Głównego Miasta.

Długo Targ

Długi Targ pełni funkcję rynku, jest przedłużeniem ul. Długiej, z którą tworzy tzw. Drogę Królewską.

Wielka Zbrojownia

Wielka Zbrojownia to arsenał miejski w stylu manieryzmu niderlandzkiego z 1605 roku. Jest dziełem jednego z najwybitniejszych gdańskich architektów tamtej epoki, Antoniego van Obberghena. Zbudowano ją z drobnej, czerwonej, holenderskiej cegły zdobionej dekoracjami z piaskowca oraz bogatymi złoceniami. Konstrukcja sprawia wrażenie, jakby budynek składał się z czterech, pozornie oddzielnych kamieniczek.

Katownia

Katownia z Wieżą Więzienną to budowla obronna z XIV wieku pełniąca funkcje barbakanu, sądu i miejskiego więzienia. Po wschodniej stronie Wieży Więziennej znajdował się pręgierz, miejsce wielu egzekucji. Obecnie w Katowni mieści się oddział Muzeum Gdańska.

Bazylika św. Mikołaja i klasztor dominikanów

W 1227 r. pomorski książę Świętopełk sprowadził do Gdańska zakon oo. dominikanów. Gotycki kościół św. Mikołaja to jeden z najstarszych świątyń w Gdańsku, wzniesiony został w końcu XII wieku. W 1564 władze gdańskie oddały klasztor protestantom, a skarbiec klasztorny zabrano na ratusz. Po interwencji króla Zygmunta Augusta, klasztor w 1567 zwrócono dominikanom. W 1813 wskutek rosyjskiego ostrzału miasta klasztor całkowicie spłonął. Dwadzieścia jeden lat później, w 1834 nastąpiła kasata zakonu, a dominikanie zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. Kościół św. Mikołaja jako jedyny nie uległ zniszczeniu w trakcie działań II wojny światowej – został oszczędzony przez palących Gdańsk radzieckich żołnierzy ze względu na postać patrona, otaczanego przez prawosławnych Rosjan szczególną czcią. Kościół posiada bogaty wystrój gotycki, barokowy, renesansowy i rokokowy.

Kościół św. Jana

Gotycki kościół św. Jana z XIV wieku jest jednym z najcenniejszych zabytków miasta. W marcu 1945 kościół spłonął. Większość jego wyposażenia została przeniesiona do Kościoła Mariackiego w Gdańsku. Kościół nie został po wojnie przejęty na cele kultu religijnego, przez wiele lat niszczał. W 1996 roku rozpoczął się remont kościoła, m.in. odgruzowywanie i zabezpieczanie wnętrza oraz renowacja i wzmocnienie ścian zewnętrznych.

Kościół św. Katarzyny

Kościół św. Katarzyny to najstarszy kościół na Starym Mieście w Gdańsku. Powstał w latach 1227–1239, fundatorami byli książęta Pomorza Gdańskiego, rozbudowany został po 1379. W latach 1555–1945 należał do protestantów. Mierząca 76 m wieża kościoła jest zwieńczona barokowym hełmem autorstwa Jacoba van den Blocka z 1634[2]. W świątyni znajdują się obrazy Antona Möllera i Izaaka van den Blocka, jak również barokowe epitafia i płyta nagrobna astronoma Jana Heweliusza z 1659 roku. Szczególnym zabytkiem jest znajdujący się tam obraz Matki Boskiej Bołszowieckiej przeniesiony po II wojnie światowej z Sanktuarium w Bołszowcach w dawnym województwie stanisławowskim.

Wielką atrakcją kościoła jest carillon wykonany przez Królewską Ludwisarnię Royal Eijsbouts z Asten w Holandii składający się z 50 dzwonów o łącznej wadze 17 115 kg. W wieży kościelnej mieści się Muzeum Zegarów Wieżowych. W 2011 roku na wieży zamontowano jedyny na świecie zegar pulsarowy.

Bazylika św. Brygidy

W 1396 roku został oficjalnie erygowany klasztor Zakonu Najświętszego Zbawiciela w Gdańsku. Budowa kościoła klasztornego trwała do 1512 roku. W XVII w. kościół poddano renowacji i odbudowie, wzniesiono dzwonnicę z barokowym hełmem. Po II rozbiorze, Prusy zagarnęły majątek zakonu św. Brygidy, a kościół zaczął ulegać stopniowej dewastacji. Po I wojnie światowej na mocy traktatu wersalskiego zostało utworzone Wolne Miasto Gdańsk. Utworzono diecezję gdańską, a w 1925 roku parafia św. Brygidy prowadziła obok duszpasterstwa w języku niemieckim także duszpasterstwo w języku polskim. Stan ten trwał do 1 września 1939 roku.

W Sierpniu 1980 roku kościół św. Brygidy stał się centrum opieki duszpasterskiej nad strajkującymi robotnikami. Po ogłoszeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku kościół św. Brygidy, dzięki ówczesnemu proboszczowi księdzu Henrykowi Jankowskiemu, stał się ważnym punktem oporu przeciwko reżimowi komunistycznemu oraz miejscem wsparcia zdelegalizowanej „Solidarności” i jej członków.

Z inicjatywy proboszcza św. Brygidy ks. Henryka Jankowskiego w 2017 r. powstała wielka kompozycja obejmująca bursztynowy ołtarz (11 m wysokości) zaprojektowany przez prof. Stanisława Radwańskiego i bursztynnika Mariusza Drapikowskiego.

Konkatedra greckokatolicka św. Bartłomieja i Opieki Najświętszej Bogurodzicy

Konkatedra św. Bartłomieja i Opieki Najświętszej Bogurodzicy jest świątynią greckokatolicką. Konkatedra wybudowana została w stylu gotyckim w XV wieku. Wieża pochodzi z 1600 r. Od 1524, do zniszczenia w 1945, był to kościół luterański.

Kościół kapucynów św. Jakuba

Późnogotycki kościół rektorski to dawny kościół szpitalny. Jako jedyny przetrwał pożogę II wojny światowej w dobrym stanie. Dzięki temu zachował się unikalny, późnorenesansowy strop belkowy z drewna modrzewiowego. Elementami obecnego wystroju są witraże, w tym wielki witraż w oknie w prezbiterium zaprojektowany przez Zofię Boduoin de Courtenay.

Kościół św. Elżbiety

Gotycki kościół św. Elżbiety to zabytkowy kościół rektorski ojców pallotynów. W latach 1622-1820 była to druga świątynia gdańskich kalwinistów.

Kościół karmelitów św. Józefa

Kościół św. Józefa to kościół rektorski. W czasach reformacji był to jednym z nielicznych działających w Gdańsku kościołów rzymskokatolickich (obok kościołów Dominikanów i Brygidek, a później Kaplicy Królewskiej).

Kaplica Królewska

Barokowa kaplica z 1681 r. została zbudowana z pomocą króla Jana III Sobieskiego dla gdańskich katolików jako tymczasowa kaplica katolicka dla wiernych w czasie, gdy kościół Mariacki był w rękach protestantów.

Kościół Świętej Trójcy

Kościół Świętej Trójcy to późnogotycka świątynia wzniesiona w 1419 przez franciszkanów na terenie Starego Przedmieścia. Jest to cenne dzieło późnogotyckiej architektury ceglanej, z charakterystycznymi schodkowymi szczytami elewacji korpusu nawowego i prezbiterium i niewielkimi wieżyczkami kontrastującymi z masywną bryłą kościoła.

Kościół św. Piotra i Pawła

Kościół św. Piotra i Pawła to historyczna fara Starego Przedmieścia. Należy do grupy największych kościołów gotyckich w Gdańsku. W latach 1590-1945 był głównym kościołem gdańskich ewangelików reformowanych. Odbywały się tutaj nabożeństwa po polsku, angielsku, francusku i niemiecku. Od 1945 służy rzymskim i ormiańskim katolikom.

Brama Wyżynna (Wysoka)

Brama Wyżynna to renesansowa brama z 1588, stanowiąca główną bramę wjazdową do miasta, otwierającą ciąg tzw. Drogi Królewskiej.

Brama Złota

Brama Złota to brama w stylu manieryzmu niderlandzkiego z 1612 roku. Położona w ciągu Drogi Królewskiej rozpoczyna ulicę Długą. Dzieło architektów Abrahama van den Blocke i Jana Strakowskiego.

Brama Zielona

Brama Zielona to brama wodna w stylu manieryzmu niderlandzkiego z 1568 roku, zamykajaca Długi Targ i Drogę Królewską od strony Motławy. Prowadzi na Zielony Most. Została zbudowana przez Regniera z Amsterdamu i drezdeńczyka Hansa Kramera, jako gdańska rezydencja królów Polski.

Żuraw nad Motławą

Żuraw to charakterystyczny dźwig portowy z 1444 r. wraz z bramą wodną – wychodzącą w kierunku Motławy i Długiego Pobrzeża. Jest to największy i najstarszy z zachowanych dźwigów portowych średniowiecznej Europy. Od powstania służył przede wszystkim jako urządzenie portowe do załadunku towarów i balastu na statki oraz do stawiania masztów jednostek. Mechanizmem są dwie pary kół deptakowych o średnicy około sześciu metrów każde. Jako siłę napędową wykorzystywano ludzi stąpających wewnątrz tych bębnów. Urządzenie było w stanie podnieść ciężar dwóch ton na wysokość 27 metrów.

Kolegiata Staroszkocka św. Ignacego Loyoli w Gdańsku

Kolegiata pw. św. Ignacego z Loyoli to zabytkowy, pojezuicki kościół w rejonie historycznym Stare Szkoty.

Twierdza Wisłoujście

Twierdza Wisłoujście jest obecnie najstarszą fortyfikacją nadmorską na wybrzeżu polskim, powstała w XV w. Zabytkowa twierdza leży nad Martwą Wisłą, przy głównym wejściu do portu gdańskiego. Serce twierdzy stanowi cylindryczna wieża (obecnie pozbawiona zwieńczenia), która służyła do 1758 roku jako latarnia morska.

Westerplatte

Rada Ligi Narodów przyznała Polsce w 1924 r. teren na półwyspie Westerplatte (w Wolnym Mieście Gdańsku) z przeznaczeniem na Wojskową Składnicę Tranzytową. 25 sierpnia 1939 przybył do Gdańska z rzekomo kurtuazyjną wizytą niemiecki pancernik szkolny „Schleswig-Holstein” którego salwa 1 września rozpoczęła II wojnę światową. W dniach 1–7 września 1939 miała miejsce obrona półwyspu pod dowództwem mjr. Henryka Sucharskiego.

Pomnik Obrońców Wybrzeża jest monumentem o wysokości 25 metrów, upamiętnia polskich obrońców Wybrzeża we wrześniu 1939.

Wielki Młyn

Na Starym Mieście znajduje się średniowieczny zabytkowy młyn wodny. Wielki Młyn został wzniesiony przez Krzyżaków w 1350 r. Napędzany był wodami Kanału Raduni. Obecnie znajduje się tu Muzeum Bursztynu.

Poczta Polska w Wolnym Mieście Gdańsku

Urząd Poczty Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku, działał w latach 1920–1939. Dnia 1 września 1939 główna placówka Poczty Polskiej w Gdańsku stała się miejscem bohaterskiej i tragicznej obrony przed atakiem niemieckich formacji policyjnych i paramilitarnych. Zginęło wtedy, głównie zamordowanych po kapitulacji, około 50 pocztowców.

Europejskie Centrum Solidarności

Celem działalności Centrum jest „upowszechnienie dziedzictwa „Solidarności” w Polsce i innych krajach oraz czynne uczestnictwo w budowie tożsamości europejskiej”.

Kuchnia regionalna

Zapraszamy do restauracji Literacka. Polecamy krem z białych warzyw z oliwą truflowa, comber z sarniny, pierś z kaczki, stek z krewetką tygrysią oraz pysznych deserów.

Praktyczne informacje

• Restauracja Literacka, ul. Mariacka 50/52, Gdańsk

Zaplanuj wycieczkę