Żuławy Wiślane

Żuławy Wiślane obejmują rozległą równinę deltową Wisły przypominającą w ogólnym zarysie kształt odwróconego trójkąta, którego wierzchołek znajduje się w rozwidleniu Wisły na Leniwkę i Nogat, zaś podstawa wyznaczona jest przez Mierzeję Wiślaną. Obszar Żuław Wiślanych stanowi płaską równinę, wznoszącą się niewiele ponad poziom morza. Powierzchnia Żuław wynosi około 1700 km², z czego 450 km² stanowią tereny depresyjne, położone poniżej poziomu morza. Największa depresja rozpościera się wokół jeziora Druzno, a w Raczkach Elbląskich znajduje się najniżej położony punkt depresyjny Polski (1,8 m p.p.m.). Drugi co do wielkości obszar depresyjny rozpościera się szeroko w okolicach Nowego Dworu Gdańskiego.

Żuławy weszły w skład Polski w czasach Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Granica z pogańskimi Prusami przebiegała na Nogacie. Żuławy przynależą do Polski przez 381 lat, a rejon północny (Stegna i Gdańsk) 682 lata.

Święty Wojciech

W 997 r. do Gdańska i do pruskiego Truso wybrał się biskup Wojciech z misją chrystianizacji pogańskich Prusów Na wzgórzu na południe od Gdańska (na obecnym Wzgórzu Świętego Wojciecha) odprawił mszę. Na tej okolicy w XIV wieku benedyktyni zbudowali gotycki kościół.

Czasy krzyżackie

Krzyżacy pojawili się na ziemi chełmińskiej (Toruń, Chełmno) zaproszeni przez księcia Konrada I Mazowieckiego w 1228 r. Do roku 1243 podbili tereny wzdłuż prawego brzegu Wisły i Nogatu po Elbląg i aż do Łyny na wschodzie. Rozpoczęli też wkrótce budowę swej stolicy w Malborku na prawym brzegu Nogatu. W 1267 r. zwrócili się przeciw Polsce zajmując Żuławy, a w 1308 roku Gdańsk, dokonując rzezi jego mieszkańców.  Żuławy były zajęte przez Krzyżaków aż do 1466 roku (II pokój toruński). Pozostawili oni po sobie zamek krzyżacki (z XV w.) we wsi Grabiny-Zameczek oraz kilkanaście gotyckich ceglanych kościołów.

Kolegiata św. Mateusza Apostoła w Nowym Stawie

Największym gotyckim kościołem zbudowanym przez zakon krzyżacki jest kolegiata św. Mateusza w Nowym Stawie z przełomu XIV/XV w.

Kolegiata posiada ceglany, trójnawowy korpus z połowy XIV wieku z wieżą frontową. W okresie reformacji kościół św. Mateusza zachował swój katolicki charakter. Kolejne stulecia oraz wojny światowe nie przyczyniły się do znacznych zniszczeń obiektu.

Kościół w Lichnowach

Kościół w Lichnowach został wybudowany przez Krzyżaków przed 1321 rokiem. Jest jednym z najważniejszych obiektów gotyckich na Żuławach.

Kościół św. Aniołów Stróżów w Cedrach Wielkich

Gotycki kościół św. Aniołów Stróżów w Cedrach Wielkich pochodzi z XIV wieku. Posiada on ceglany, trójnawowy korpus z wieżą frontową.

Kościół w Kmiecinie

Gotycki kościół w Kmiecinie pochodzi z XIV w. Posiada dobudowaną w 1679 r. drewnianą wieżę (charakterystyczna cecha kościołów żuławskich!). Wieża jest o konstrukcji szkieletowej, z nadwieszoną ośmioboczną izbicą.

Kościół św. Apostołów Piotra i Pawła w Trutnowach

Gotycki ceglany kościół pochodzi z 1334 r. Posiada drewnianą wieżę z izbicą (niedawno odbudowaną).

Kościół św. Anny w Marynowach

Gotycki kościół św. Anny zbudowano w czasach krzyżackich w poł. XIV w. Podobnie jak w wielu żuławskich kościołach, drewnianą wieżę dobudowano na pocz. XVII w.

Kościół św. Elżbiety Lubieszewo

Gotycki kościół w Lubieszewie pochodzi z II poł. XIV w. Posiada charakterystyczną późniejszą drewnianą wieżę.

Mennonici

W XVI wieku Żuławy były terenem intensywnej kolonizacji przez Mennonitów, którzy uciekali z Holandii przed prześladowaniami religijnymi. W Polsce znaleźli przyjazne otoczenie, gdyż na mocy Konfederacji warszawskiej z 1573 r. panowała szeroka tolerancja religijna. Mennonici zasiedlali tereny niezamieszkane, specjalizowali się w regulacji rzek, zbiorników wodnych i osuszaniu bagien.

Cmentarz mennonicki w Stogach

W Stogach znajduje się największy cmentarz mennonicki w Polsce pochodzący z 1768 r. Na terenie cmentarza znajduje się 78 stel oraz innych nagrobków z krzyżami, tablicami a także tumb.

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Stegnie

Ewangelicki kościół, obecnie rzymskokatolicki pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Stegnie został zbudowany w 1683 r. w konstrukcji szachulcowej na fundamentach jeszcze starszego, gotyckiego kościoła. We wnętrzu znajdują się unikatowe podwieszone do stropu malowidła na płótnie oraz zabytkowe organy.

Mennonickie domy podcieniowe

Na Żuławach występują reprezentacyjne mennonickie typy budynków wiejskich – domy podcieniowe. Są to budynki mieszkalne, w których do szczytu lub ściany bocznej przylega wsparta na słupach zamknięta sporych rozmiarów wystawka. Podcienie przez większość swojej historii pełniły głównie funkcję reprezentacyjną, w praktyce wykorzystywane były jako pokoje letnie, miejsca spotkań modlitewnych lub podręczny magazyn/warsztat. Charakterystyczne są tzw. fachwerki, czyli efektowne układy konstrukcji ryglowej często zdobiące czoło podcienia.

W domu podcieniowym we wsi Trutnowy ma siedzibę Stowarzyszenie „Żuławy Gdańskie”, a od 2008 mieści się tu Muzeum Wsi Żuławskiej.

W Cyganku w domu podcieniowym urządzono gospodę Mały Holender. Obok mieści się „cmentarz 11 wsi” z stelami mennonickimi.

Wiatrak holender w Pszczółkach

Śladem działania mennonitów na Żuławach jest drewniany wiatrak holender z XIX w.

Czasy pruskie

Po II rozbiorze Polski w 1793 roku całe terytorium Żuław włączono do Prus. Jedną z największych inwestycji na terenie Żuław było uregulowanie Nogatu. W 1848 r. poniżej Białej Góry przekopano kanał, wzniesiono drewniany jaz przeciw krze lodowej i wybudowano wały przeciwpowodziowe z tzw. wielkim upustem, służącym do odprowadzania wód Liwy do Nogatu. W 1900 nastąpiło prawie całkowite odcięcie dopływu wody z Wisły do Nogatu. Rzekę Nogat skanalizowano przez trzy stopnie wodne: Michałowo, Rakowiec i Szonowo, utrzymując w ten sposób stały poziom wód, umożliwiając ruch statków. W 1930 wybudowano małą śluzę w ujściu Liwy do Nogatu.

Czasy współczesne

W latach 1920–1939 Żuławy stały się częścią Wolnego Miasta Gdańska. W latach 1939–1945 Niemcy zbudowali w Sztutowie obóz koncentracyjny „KL Stutthof”. Był to najdłużej działający obóz koncentracyjny poza przedwojennymi granicami Niemiec. Przez obóz przeszło około 110 tysięcy więźniów pochodzących z 28 państw. Ocenia się, że blisko 65 tys. więźniów zginęło w wyniku chorób, ciężkiej pracy, fizycznego maltretowania oraz niedożywienia.

Po II wojnie światowej Żuławy powróciły do Polski, opuszczone po zalaniu polderów i ucieczce dotychczasowych mieszkańców. Tereny te zasiedlili przesiedleńcy z Wołynia, Wileńszczyzny oraz Bieszczadów. Symbolem tej wymiany mieszkańców jest kościół św. Mikołaja w Cyganku/Żelichowie z XIV w.. W dawnym ewangelickim kościele mieści się obecnie cerkiew greckokatolicka obrządku bizantyjsko-ukraińskiego służąca potomkom ukraińskich rodzin przesiedlonych w ramach akcji „Wisła” w 1947 r.

Z kolei dawny kościół ewangelicki w Nowym Stawie, wybudowany w stylu neogotyckim w 1804 r. na miejscu spalonego ratusza, po wojnie nie był używany do celów kultowych (pełnił funkcje magazynu i sklepu meblowego). Obecnie pełni rolę galerię sztuki. Pod szklaną posadzką wyeksponowane zostały relikty dawnego ratusza.

Żuławska Kolej Dojazdowa

W okolicy Nowego Dworu działa kolejka wąskotorowa zbudowana pod koniec XIX w. dla przewożenia buraków cukrowych do żuławskich cukrowni. Obecnie kolej jest użytkowana przez turystów na trasach: Sztutowo – Prawy Brzeg Wisły oraz Nowy Dwór Gdański Wąskotorowy – Jantar.

Kuchnia regionalna

Na obiad udaliśmy się do gospody Mały Holender w Cyganku koło Żelichowa. W typowym menonickim domu podcieniowym położonym nad rzeką Tują urządzono karczmę serwującą wspaniałe regionalne dania. Próbowaliśmy zupę rakową, kaczkę, pierogi z pokrzywą – pyszności!

Pożyteczne informacje

• Mały Holender – gospoda Żelichowo (Cyganek) 33 A, koło kościoła

Zaplanuj wycieczkę