Budowa kanału przez Mierzeję Wiślaną zwróciła naszą uwagę na Żuławy i Zalew Wiślany. Tereny te miały bardzo bogatą historię. Krzyżowały się tutaj interesy niemieckie parcia na wschód z polskimi posiadania dostępu do morza. Na 200 lat tereny te zdominowali Krzyżacy. Niemałą rolę w przekształcaniu podmokłych ziem żuławskich mieli holenderscy Mennonici. Skomplikowana historia odzwierciedlona jest w czasie przynależności do Polski: okolice Gdańska należą do Polski przez 682 lata, Pruszcz Gdański 661 lat, południowe Żuławy360 lat, tereny na wschód od Nogatu (Malbork, Elbląg) 381 lat, a tereny nad Zalewem Wiślanym (Frombork) 381 lat.

Zalew Wiślany, widok w kierunku Fromborka z okolic Piasków na Mierzei Wiślanej by Polimerek – Praca własna, CC BY-SA 3.0

Pętla Żuławsko-Estyjska

Na potrzeby turystyki wodnej utworzono Pętlę Żuławską – drogę wodną o długości 303 km, łącząca szlaki wodne Wisły, Martwej Wisły, Szkarpawy, Wisły Królewieckiej, Nogatu, Wisły Śmiałej, Tuji, Motławy, Kanału Jagiellońskiego, rzeki Elbląg i Pasłęki z wodami Zalewu Wiślanego. Budowa kanału na Mierzei Wiślanej dodatkowo wzbogaca warianty żeglugi po Zalewie Wiślanym, Zatoce Gdańskiej i przekopie Wisły. Powstała więc „Pętla Żuławsko-Estyjska” oferująca dodatkowo odwiedziny Krynicy Morskiej, Tolkmicka, Fromborka, Braniewa, Wyspy Estyjskiej (rezerwat) i Elbląga. Skąd się wzięła nazwa „Estyjska”? W źródłach antycznych i wczesnośredniowiecznych plemiona zachodnio-bałtyjskie nazywano Estami (dopiero później od IX wieku Prusami). Staropruska Zalewu Wiślanego brzmiała Aīstinmari (stąd współczesna nazwa litewska – Aistmarės) oznaczająca ‘Zalew Estyjski’. W nawiązaniu do tej historycznej nazwy, nowo powstającą wyspę na wysokości Krynicy Morskiej nazwano Wyspą Estyjską.

Zachód słońca nad Zatoką Gdańską

Delta Wisły

Kształtowanie się delty Wisły

Na chwilę cofnijmy się w naszej podróży 14 – 11,7 tysięcy lat temu, kiedy to pokrywający północną Europę i Polskę lądolód skandynawski zaczął się cofać. U jego czoła tworzyło się wielki Jezioro Lodowe – dzisiejszy Bałtyk. Świadkiem zlodowacenia jest Święty Kamień przyniesiony na plażę koło Tolkmicka kilkanaście tysięcy lat temu. Dla ludów staropruskich stał się głazem ofiarnym – składano na nim bogom ofiary. W czasach krzyżackich wyznaczał granicę Warmii.

Święty Kamień ma Zalewie Wiślanym by Aleksander Durkiewicz – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Klimat zaczął się stopniowo ocieplać i 5,5 tys. lat temu lądolód całkowicie stopniał. Wody Wisły wpadały wtedy do głęboko wciętej zatoki bałtyckiej (Basen Gdański) sięgającej 30 km na południe do Białej Góry (na wysokości Gniewu – Sztumu), a obejmującej także Jezioro Druzno i Zalew Wiślany.

Niesiony z biegiem Wisły piach i muł zaczął budować deltę Wisły – płaską podmokłą krainę poprzecinaną odnogami rzeki nazwaną Żuławami. Przez ostatnie kilka tysięcy lat czoło delty dotarło do linii Gdańsk – Stegna – Elbląg. Piaski usypywane na czele delty na skutek działania zachodnich prądów morskich i wiatru zaczęły budować wielką piaszczystą wydmę – Mierzeję Wiślaną, ciągnącą się w postaci kilku wysp od Sopotu aż po Piławę. Mierzeja odcięła od Zatoki Gdańskiej olbrzymi akwen – Zalew Wiślany połączony z Jeziorem Druzno. Warto przypomnieć, że w średniowieczu najważniejszym ujściem wód Zalewu do morza była Głębia Bałgijska położona na wysokości Braniewa. Cieśnina Piławska powstała podczas wielkich sztormów w 1479 r., które przerwały mierzeję. Później była wielokrotnie pogłębiana, a jej brzegi umacniane, w związku z budową portu w Królewcu.

Powstanie Mierzei Wiślanej zamknęło rozbudowę delty Wisły na północ, w głąb Zatoki Gdańskiej i wzmocniło zasypywanie zachodniej część Zalewu Wiślanego i doprowadziło do wyodrębnienia Jeziora Druzno. Kształtowanie się wewnętrznej delty Wisły zakończyło się w 1895 roku poprzez wykonanie przekopu Wisły pod Świbnem i odcięcie Nogatu i Szkarpawy śluzami od głównego nurtu Wisły.

Fazy przyrostu delty Wisły w czasach historycznych. Źródło: Joanna PLIT: Naturalne I Antropogeniczne Przemiany Krajobrazów Delty Wisły, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 13, PAN.

Po ustąpieniu lądolodu, kilka tysięcy lat temu zaczęli docierać na Żuławy pierwsi ludzie. Linia rzeki Nogat rozgraniczała osadnictwo Słowian i Prusów.

Budowa przekopu Wisły – koniec budowy wewnętrznej delty Wisły

Aby zapobiec powodziom w Gdańska w latach 1890–1895 w okolicach Świbna wykonano przekop Wisły bezpośrednio pomiędzy Leniwką a Zatoką Gdańską. Skierowanie wód Wisły najkrótszą drogą do Bałtyku oraz odcięcie wszystkich odnóg Wisły (Nogatu, Szkarpawy, Martwej) śluzami zakończyło kilku tysiącletni proces budowy wewnętrznej delty Wisły.

Przekop Wisły (w dali po lewej Zatoka Gdańska), widok z promu w Świbnie

Obecnie Wisła buduje nową deltę położoną już w Zatoce Gdańskiej. Rzeka niesie olbrzymie ilości piachu, który odkłada się przy ujściu w postaci łach i wysp. Przez niewiele ponad 100 lat ujście przesunęło się 2 kilometry w głąb zatoki. W 1958 r. Wisła przedłużyła swój bieg o kolejne 300 m, o tyle bowiem przedłużono prawy ujściowy betonowy falochron kierujący.

Przekop Wisły w Mikoszewie – „Pruska Dunkierka” skąd w 1945 r. ewakuowano 1.5 milionów Niemców uciekających przed Armią Czerwoną.

Mewia Łacha

Piaski niesione współcześnie przez Wisłę odkładają się w postaci dwóch łach i kilku wysp, Na tych terenach w 1991 r. utworzono faunistyczny rezerwat przyrody „Mewia Łacha”. Rezerwat chroni miejsca lęgowe różnych gatunków rybitw i mew. Zimą schronienie znajduje tu ok. 50 tys. kaczek, z których najliczniejsze gatunki to lodówki, czernice i gągoły. Największym zagrożeniem dla lęgów ptaków są turyści. W związku po rezerwacie można się poruszać tylko oznaczoną ścieżką prowadzącą do platformy widokowej (lewa łacha). W ostatnich latach na wyspach pojawiły się foki szare, a także (rzadziej) foki pospolite. Badania w 2008 r określiły liczebność stada na poziomie około 200 sztuk.

Rezerwat przyrody „Mewia Łacha”
Kierownica wschodnia w ujściu Wisły (przedłużenie jej przekopu) by Checzyk – Praca własna, CC BY-SA 3.0 pl

Zbiornik wodny Kazimierz

Płynąc wodami Zatoki Gdańskiej na wyspie Sobieszewskiej zobaczymy charakterystyczny zbiornik wodny (wieżę ciśnień). Wybudowano go 2014 r. dla zasilania w wodę Wyspy Sobieszewskiej. Budynek mierzy 30 m wysokości. Pełni także funkcję edukacyjną – mieści taras widokowy i wystawę dotyczącą wodociągów, a także historii i przyrody Wyspy Sobieszewskiej.

Zbiornik Wody Kazimierz, źródło: www.giwk.pl/infrastruktura/gdanski-szlak-wodociagowy

Czasy krzyżackie i biskupie nad Zalewem Wiślanym

Braniewo – pierwsze miasto i port biskupów warmińskich, przez 100 lat stolica Warmii

W 1226 r. książę Konrad I Mazowiecki zaprosił Krzyżaków i nadał zakonowi ziemię chełmińską. Ekspansja Krzyżaków skierowana została wzdłuż Wisły i Nogatu na północ. W roku 1237, przy wsparciu również rycerstwa polskiego, Krzyżacy dotarli  do wybrzeży Zalewu Wiślanego, a w roku 1239 podbili plemienną Warmię. Na Warmii powstało dominium biskupie o charakterze niezależnego od Krzyżaków państwa. Po stłumieniu I powstania pruskiego, w 1254 roku powstało pierwsze miasto na prawach lubeckich – Brunsberg, czyli dzisiejsze Braniewo. Braniewo jest zatem najstarszym miastem na Warmii. Było też pierwszą siedzibą biskupów warmińskich i siedzibą katedry diecezjalnej oraz funkcjonującej przy katedrze kapituły warmińskiej, można je zatem uznać za pierwszą stolicę Warmii. W czasie II powstania pruskiego (w latach 1260-1274) Prusowie opanowali Braunsberg. Po zniszczeniach pruskich Henryk Fleming w 1278 roku przeniósł stolicę biskupstwa – katedrę i kapitułę – do Fromborka. Natomiast w 1350 roku przeniesiono z Braniewa również siedzibę biskupów do Lidzbarka Warmińskiego.

Braniewo (jako Brunsberg) na mapie Polski z 1562 roku (Frombork jako Varmia). Na mapie widać dwie cieśniny łączące Zalew Wiślany z Bałtykiem by Popik – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Rozwój miasta związany był z położeniem naprzeciw Głębi Bałgijskiej – przesmyku łączącego Zalew Wiślany z Bałtykiem (w tych czasach Mierzeja Wiślana była zespołem kilku wysp). Port w Brunsbergu obsługiwał całą Warmię. W mieście wybudowano zamek biskupi, z którego do dzisiaj przetrwała jedynie wieża.

Wieża bramna dawnego zamku biskupiego by Aleksander Durkiewicz – Own work, CC BY-SA 4.0
Bazylika mniejsza pw. Św. Katarzyny w Braniewie by Lestat (Jan Mehlich) – Own work, CC BY-SA 2.5

Braniewo wraz znajdującymi się u ujścia rzeki Starą i Nową Pasłęką aż do II połowy XIX w., było ważnym portem handlowym, czego dowodem jest jedyny pozostały obecnie spichlerz Mariacki.

Spichlerz Mariacki by Jacek Bogdan – Own work, CC BY-SA 3.0 pl
Port Nowa Pasłęka by Aleksander Durkiewicz – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Elbląg – główny port krzyżacki, przez 70 lat stolica Zakonu Krzyżackiego

W średniowieczu Nogat wpadał do wielkiego Jeziora Druzno zespolonego z Zalewem Wiślanym. Trzeba pamiętać, że na wysokości Braniewa znajdowało się naturalne przejście przez Mierzeję Wiślaną. Elbląg stał się największym portem krzyżackim.

W roku 1245 rozpoczęto budowanie potężnego murowanego zamku, który w 1251 roku został siedzibą mistrza krajowego – dzięki temu przez pierwsze 70 lat Elbląg był najważniejszym ośrodkiem życia miejskiego, jedynym portem morskim oraz podstawową bazą militarną organizującego się państwa krzyżackiego. Krzyżacy sprowadzali do Elbląga kolonistów niemieckich i stąd prowadzili ekspansję militarną w kierunku ziem zamieszkanych przez Prusów.

Budynek podzamcza z murem gotyckim by Joanna Barton – Praca własna, CC BY-SA 3.0 pl

W XV w. Elbląg stracił rolę pierwszego miasta portowego na ziemiach Zakonu Krzyżackiego na rzecz Królewca (stolicy Prus Książęcych). Elbląg nadal się rozwijał się dzięki handlowi morskiemu, ale dotychczasowe przejścia przez Mierzeję uległy zasypaniu i szlak wodny na Bałtyk został przeniesiony na Cieśninę Piławską. Król Stefan Batory w 1577 r. przysłał do Elbląga kasztelana Mikołaja Firleja z poleceniem zbudowania floty do obrony przed kaprami gdańszczan i znalezienia dogodnego miejsca do wykonania przekopu na morze przez Mierzeję Wiślaną, ale nic z tego nie wyszło.

Centrum Elbląga zostało zniszczone prawie całkowicie w 1945 r. Odbudowano tylko kilka zabytków. Dopiero na przełomie XX/XXI w. rozpoczęto odbudowę Starówki. Powstały całe zespoły kamieniczek nawiązujących do dawnego stylu.

Brama Targowa by Spitfire303 – Praca własna, CC BY-SA 3.0 pl

Katedra św. Mikołaja

Początki kościoła sięgają poł. XIII w., kiedy powstało prostokątne prezbiterium i 5 przęseł korpusu. Przez dwa stulecia kościół był stopniowo rozbudowywany w układzie bazylikowym, a po podwyższeniu naw bocznych ponownie halowym. Do kościoła dobudowano wieżę o wysokości 97 m, przez co kościół jest obecnie jednym z najwyższych obiektów sakralnych w Polsce.

Katedra św. Mikołaja nad rzeką Elbląg by User: Benhamburg at wikivoyage shared, CC BY-SA 3.0
Kamieniczki, Kościół Mariacki – obecnie Galeria (widok z wieży katedralnej) by Lukaszkot – Own work, CC BY-SA 4.0

Port i stocznie w Elblągu

W 1772 r. Prusacy zajęli Elbląg, który stał się  największym obok Królewca miastem Prus Wschodnich i głównym portem dorzecza Wisły, ale tylko do czasu zajęcia przez Fryderyka II Gdańska (w 1793 r.). Dwadzieścia lat działania w uprzywilejowanych warunkach pozwoliło Elblągowi wybić się gospodarczo dzięki usprawnieniu pracy portu, pogłębieniu Nogatu, rzeki Elbląg, redy portowej i rozbudowie urządzeń portowych. Już w II połowie XIX wieku obok Szczecina, a przed Gdańskiem i Królewcem, był silnym pruskim ośrodkiem przemysłu metalowego. Ważnym działem przemysłu pozostawała nadal budowa statków. Dużą rolę w tej dziedzinie odegrał Ferdinand Schichau, który w 1837 otworzył fabrykę maszyn, a w 1854 swoją stocznię, będącą głównym niemieckim producentem torpedowców i niszczycieli. Od 1937, w związku z intensywną remilitaryzacją Niemiec, ponownie rozpoczęto budowę okrętów dla Kriegsmarine – kilkadziesiąt torpedowców typu Elbing. oraz 136 miniaturowych okrętów podwodnych Seehund.

Torpedowiec T35 typu 1939 (Elbing) z 1943, zbudowany w stoczni Schichau w Elblągu

Dlaczego Nogat nie leży nad Nogatem?

Kiedy Elbląg przegrał rywalizację z Gdańskiem i Królewcem?

We wczesnym średniowieczu Nogat zaczął budowę wewnętrznej delty, która odcinała Jezioro Druzno oraz powodowała zamulanie rzeki Elbląg (łączącej Druzno z Zalewem). W czasach krzyżackich zamulanie rzeki Elbląg powodowało duże trudności w pracy elbląskiego portu. W 1371 r. Krzyżacy zaraz za Malborkiem przerzucili główny nurt Nogatu na północ, co spowodowało przeniesienie ujścia z okolic wsi Nogat (koło Nowego Dworu) do Kępin (obecne ujście). Aby umożliwić portowi w Elblągu obsługę handlu wiślanego, wykonali połączenie Elbląga z Wisłą za pomocą Kanału Jagiellońskiego. Pomimo tego kanału, obsługa handlu towarami spławianymi Wisłą stała się utrudniona i port w Gdańsku uzyskał zdecydowaną przewagę. Drugi cios dla portu w Elblągu nastąpił po pokoju toruńskim w 1466 r., kiedy stolicę Prus Książęcych przeniesiono do Królewca i tam rozwinął się olbrzymi port handlowy.

Krajobraz Żuław (Kanał Śledziowy) by Krzysztof Rakowski, CC BY-SA 3.0

Frombork – stolica biskupiej Warmii

Dzieje Fromborka zaczynają się w 1275 r., kiedy po II powstaniu Prusów doszczętnie spalono katedrę w Braniewie. Wtedy to biskup warmiński Henryk Fleming postanowił przenieść kapitułę warmińską i wybudować katedrę na wzgórzu koło rzeki Bauda. Nazwę miasta przyjęto od Najświętszej Marii Panny „Naszej Pani”, patronki katedry. Osadnicy niemieccy nazywali je – Frauenburg (polska nazwa Frombork stanowi fonetyczne przyswojenie formy niemieckiej). Miasto stanowiło własność biskupów warmińskich (należało do kapituły warmińskiej) i pełniło rolę stolicy Warmii.

Wspaniała gotycka katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny powstała w latach 1329–1388 jako trójnawowa bezwieżowa hala. Wzgórze katedralne silnie ufortyfikowano: otoczono murem obronnym o wysokości 10 m z 6 basztami i 2 wieżami. Cały Zespół Katedralny wraz z budynkami dawnych kanonii jest obecnie Pomnikiem Historii. We Fromborku przebywał Mikołaj Kopernik, który jako kanonik kapituły warmińskiej żył i pracował na Wzgórzu Katedralnym niemal nieprzerwanie od 1510 do dnia swojej śmierci w maju 1543 r. Właśnie tutaj Mikołaj Kopernik opracował De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich) – dzieło, które odmieniło dotychczasowe pojęcia o wszechświecie. Katedra stała się także miejscem pochówku astronoma.

Frombork znad Zalewu Wiślanego by Polimerek – Praca własna, CC BY-SA 3.0
Port we Fromborku, w dali Mierzeja Wiślana by Dawid Galus – Praca własna, CC BY-SA 3.0 pl

Tolkmicko

Tolkmicko do rangi miasta urosło pod panowaniem Krzyżaków w XIV w. Wybudowano wtedy kościół Świętego Jakuba Apostoła.

Kościół Świętego Jakuba by PiotrMig – Praca własna, CC BY-SA 4.0
Port w Tolkmicku by Polimerek – Praca własna, CC BY-SA 3.0

Jezioro Druzno

Zarastające Jezioro Druzno

Jezioro Druzno jest już tylko skromną pozostałością jeziora, które istniało tu w czasach średniowiecza. Zostało ono zasypane przez piachy wewnętrznej delty Wisły oraz okrojone przez poldery. O wielkości zasypywania Zalewu Wiślanego przez piach niesiony przez Wisłę świadczy fakt, iż linia wałów ochronnych w XIV wieku przebiegała w odległości 12 – 15 km od dzisiejszej linii brzegowej. Linia brzegowa przesuwała się rocznie o 25 – 30 m w głąb zalewu przysparzając w ten sposób 15 — 25 ha lądu rocznie.

Rekonstrukcyjna mapa delty Wisły około 1300 roku. Źródło: wg H. Bertrama, Naturalne i antropogeniczne przemiany krajobrazów delty Wisły, Joanna PLIT, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Nr 13, 2010. Zaznaczone są naturalne cieśniny łączące Zalew z Bałtykiem.

Płytkie jezioro nadal zarasta. Przez Druzno przechodzi tor wodny stanowiący przedłużenie Kanału Elbląskiego. Jezioro wraz z pobliskimi terenami tworzy rezerwat Jezioro Druzno.

Zarastające Jezioro Druzno

Depresja i poldery

Mennonici, wygnani z Holandii, przynieśli nową technologię tworzenia polderów, a więc obwałowanych terenów płytkiej wody, które osuszano konsekwentnie przez system pomp. Dawne mokradła przemieniły się w poprzecinane gęsta siecią kanałów pola orne, pastwiska i łąki. W latach 1600 – 1900 uzyskano 152 km2 polderów. Dno polderu znajduje się zwykle poniżej poziomu morza – dzisiaj obszary depresyjne stanowią ok. 28% ogólnej powierzchni delty Wisły.

Dom mennonicki

Największy obszar depresyjny rozpościera się wokół jeziora Druzno, głównie po jego zachodniej i północno-zachodniej stronie. Zajmuje on powierzchnię 181 km² (22 km długości i 13 km szerokości). Na jego obszarze w Raczkach Elbląskich znajduje się najniżej położony punkt depresyjny Polski (1,8 m p.p.m.). W wyniku przeprowadzonych po wojnie prac scalania polderów utworzono polder Marzęcino, gdzie naturalna rzędna poziomu gruntu wynosi 2,07  m p.p.m., a zatem to nowy najniżej położony punkt w Polsce.

Depresja Raczki by Wikimedia, CC BY-SA 3.0

Zalew Wiślany

Kurczący się Zalew Wiślany

Zalew Wiślany powstał kilka tysięcy lat temu w wyniku rozbudowy Mierzei Wiślanej, odcinające akwen od Zatoki Gdańskiej. Zalew jest akwenem płytkim –głębokość w polskiej części wynosi 2 – 3 m. Poziom wód zalewu wynosi zaledwie kilkanaście cm wyżej niż w Bałtyku. Od czasu do czasu występuje wlew słonej wody do Zalewu w Cieśninie Piławskiej, będący skutkiem wytworzonej różnicy poziomów wody między tymi akwenami, która może dochodzić do 1,5 ÷ 2,0 m przy cofce na Bałtyku.

Zalew Wiślany mapa BHMW, naniesiona Wyspa Estyjska i port Nowy Świat (ciemniejszym niebieskim oznaczono płycizny < 2 m głębokości) by Wbartoszy – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Prace holenderskich osadników – Mennonitów trwające od XVI wieku doprowadziły do budowy szeregu polderów w zachodniej części Zalewu i osuszeniu terenów poprzez system rowów melioracyjnych i stacji pomp. Osuszone obszary na Żuławach, wydarte spod panowania wody wynoszą 450 km2.

Zalew na 4 lata wraca na Żuławy, operacja „Żuławy”

Kiedy nacierające w 1945 r. wojska radzieckie zdobywały Gdańsk (31 marca 1945), Niemcy 27 marca 1945 r. podjęli decyzję o zatopieniu polderów na Żuławach. W wielu miejscach przerwano wały wiślane, wały polderowe, zniszczono 135 pompowni i otwarto przepusty nawadniające, a także zniszczono linie energetyczne, budowle i urządzenia melioracyjne. Mierzeja Wiślana stała się wyspą – twierdzą, z której trwała ewakuacja wojska i ludności cywilnej uciekającej z Prus Wschodnich przez Zalew Wiślany i Mierzeję ze wschodu na zachód. Szacuje się, że drogą morską ewakuowano od 1 stycznia do 9 maja z ostatniego bastionu z Przekopu Wisły pod Mikoszewem około półtora miliona ludzi. Na morzu i Zalewie utonęło kilkadziesiąt tysięcy osób. Cała ta skomplikowana i tragiczna operacja lądowo-morska była elementem tak zwanego „Mostu Morskiego” admirała Dönitza.

Niemiecka operacja zatopienia delty wiślanej – „Żuławska apokalipsa” objęła obszar około 120 tysięcy hektarów, w tym pod wodą pozostało około 50 tysięcy hektarów polderów. Polacy po przejęciu tych terenów, od kwietnia 1945 do końca 1949 roku prowadzili wielką dramatyczną hydrotechniczną i melioracyjną operację osuszania delty Wisły pod kryptonimem „Żuławy”. Odbudowano wały, stacje pomp i stopniowo odnawiano zatopiony ląd przez odpompowanie wody. Zalew Wiślany cofnął się i na Żuławy wróciło życie.

Mierzeja Wiślana krótsza o 60 km

Mierzeja Wiślana rozciąga się od Sopotu po Półwysep Sambijski w Obwodzie Kaliningradzkim w Rosji. Jej długość wynosi około 115 km, z czego w Polsce znajduje się odcinek o długości ok. 75 km. Ogromne prace osuszania terenów, budowanie polderów i meliorowanie Żuław Gdańskich i Żuław Elbląskich wykonane przez Menonitów spowodowały, że wzdłuż dawnej Mierzei Wiślanej ciągnącej się od Sopotu poprzez Gdańsk, Sobieszewo, Stegnę aż do Kątów Rybackich zagospodarowano długi pas depresji i mierzeja stała się po prostu pasem wydmowym. Dzisiaj praktycznie Mierzeja Wiślana zaczyna się w Kątach Rybackich i jest krótsza o 60 km niż była w średniowieczu.

Muzeum Zalewu Wiślanego w Kątach Rybackich

Muzeum Zalewu Wiślanego w Kątach Rybackich na swoich wystawach prezentuje historię szkutnictwa i rybołówstwa nad Zalewem Wiślanym. Wśród eksponatów muzeum jest oryginalny, w pełni wyposażony warsztat szkutniczy oraz barkas – jednostka o napędzie żaglowym wykorzystywana do połowów jeszcze w latach 60. XX wieku.

Muzeum Zalewu Wiślanego by Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku, CC BY-SA 4.0

Plany osuszenia Zalewu Wiślanego

W latach 1928-32 władze Elbląga prowadziły prace nad budową olbrzymiego polderu obejmującego prawie cały Zalew Wiślany, który byłby odwadniany poprzez Cieśninę Piławską i rzekę Elbląg skierowaną do morza poprzez przekop w okolicy Krynicy Morskiej. Projekt został wkrótce porzucony. W czasie II wojny światowej, Niemcy wykorzystując niewolniczą pracę więźniów z obozu KL Stutthof zbudowali nad Zalewem poldery w Stobiecku i Przebrnie.

Polacy w latach 1948 -60 powrócili do pomysłu, aby osuszyć naszą część Zalewu, co by się wiązało z budową tamy przedzielającej Zalew od ujścia Pasłęki do Mierzei na długości 10 km, ale nic z tych planów nie wyszło.

Kanał przez Mierzeję Wiślaną w Nowym Świecie

Za datę pierwszego pomysłu przekopania Mierzei Wiślanej przyjmuje się rok 1577, kiedy to król Stefan Batory w związku z okresem buntu Gdańska wobec Rzeczypospolitej, mówił o przekopaniu Mierzei pod Skowronkami. Dla zbadania możliwości wykonania przedsięwzięcia wysłał kasztelana wiślickiego Mikołaja Firleja wraz z sekretarzem królewskim Piotrem Kłoczewskim. W wyniku pozytywnych zmian, jakie zaszły w stosunkach z Gdańskiem, nie doszło do realizacji przedsięwzięcia.

W 1928 roku niemieckie władze Elbląga rozważały możliwości osuszenia całego Zalewu Wiślanego – stworzenia olbrzymiego polderu. W planach tych rzeka Elbląg miała być skierowana przekopem w okolicy Skowronek do Zatoki Gdańskiej.

Początki budowy przekopu Mierzei w 2020 r. by Ptaqe – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Po drugiej wojnie światowej Zalew został podzielony granicą i statki udające się do Elbląga przez Cieśninę Piławską musiały uzyskiwać zgodę Rosjan. W 2009 r. Rząd Federacji Rosyjskiej wydał rozporządzenie w sprawie żeglugi w Cieśninie Piławskiej. Przewidywało ono możliwość żeglugi statków do polskich portów pod warunkiem złożenia z wyprzedzeniem 15-dniowym przed planowanym wejściem na Zalew Wiślany wniosku o zgodę do kapitana portu w Kaliningradzie. Administracja rosyjska może odmówić zgody jeśli uzasadniają to niezdefiniowane „względy obrony, bezpieczeństwa lub ekologiczne.

Aby przywrócić możliwość swobodnej żeglugi po Zalewie oraz umożliwić Elblągowi rozwój portu morskiego zdecydowano się na wykonanie przekopu Mierzei w Nowym Świecie oraz pogłębienie drogi wodnej do centrum Elbląga. Kanał przez Mierzeję ma 1,3 km długości i 5 metrów głębokości. Umożliwia on dostęp do Elbląga statkom morskim o długości 100 metrów, szerokości 20 metrów i zanurzeniu 4 metrów. Śluza Nowy Świat zapewnia separację wód zalewu od wód pełnego morza (różnice poziomu wód przy cofce na Bałtyku sięgają 1.5 m). Otwarcie kanału nastąpiło 17 września 2022 r. Jednym z pierwszych jachtów, który przepłynął kanał był nasz „Krakus”.

Falochron zachodni portu Nowy Świat
Falochron zachodni portu Nowy Świat
Most obrotowy w porcie Nowy Świat
„Krakus” zacumowany w śluzie w Nowym Śiwecie
Kapitanat Portu Nowy Świat
Wejście do kanału od strony Zalewu, most obrotowy

Wyspa Estyjska

Wyspa Estyjska to nazwa sztucznej wyspy na Zalewie Wiślanym powstającej w związku z budową kanału żeglugowego przez Mierzeję Wiślaną. Ma ona 200 ha obszaru (elipsa o obwodzie 4,9 km. Na wyspę trafi ziemia pozyskana z pogłębiania kanału do Elbląga i toru wodnego przez Mierzeję Wiślaną. Ma ona stanowić siedlisko dla ptaków oraz roślinności i rekompensować straty środowiskowe, jakie wywoła inwestycja przekopu Mierzei.

Budowa Wyspy Estyjskiej, źródło: https://tvmalbork.pl/aktualnosci/36744

Łysica, czyli Krynica Morska

Po wojnie miejscowość nazywała się Łysica. Być może pod wpływem łemkowskich osadników w 1958 r. zmieniono jej nazwę na Krynica Morska (nazwa do niczego nie przystającą). Krynica staje się obecnie najważniejszym wczasowiskiem nad Zalewem Wiślanym.

Latarnia morska w Krynicy Morskiej by Henryk Bielamowicz – Praca własna, CC BY-SA 4.0
Krynica Morska, przystań pasażerska w porcie nad Zalewem Wiślanym by Henryk Bielamowicz – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Kuchnia regionalna

W restauracji Four Winds znajdującej się w Nowej Karczmie (piaskach) powstają autorskie potrawy z najlepszych składników, bogactwa lasów i świeżo złowionych ryb. Specjalnością lokalu są ryby – zupa z lina a’ la flaczki, regionalna zupę z sandacza, krem z buraków czerwonych z pierożkami z bałtyckiego śledzia i grzybów, sandacz w świeżych pomidorach z natką pietruszki i czosnkiem, sandacz po rybacku, czyli w sosie cebulowo – śmietanowym, węgorz w sosie koperkowym czy też łosoś w sosie homarowym, a także raki i homary. Dania te nie tylko pięknie brzmią, ale również wspaniale wyglądają i smakują.

Praktyczne informacje

  • Restauracja Four Winds, Słoneczna 37, Nowa Karczma (Piaski)

Zaplanuj wycieczkę