Siedziba Ordynacji Zamojskiej, Szumy na Tanwi i geologiczna granica między Europą Zachodnią i Wschodnią

Roztocze

Roztocze to kraina geograficzna łącząca Wyżynę Lubelską z Podolem, wyraźnie wypiętrzony wał wzniesień, o szerokości 12–32 km i długości około 180 km, przebiegający z północnego zachodu, od Kraśnika, na południowy wschód do Lwowa. Kilka kilometrów na zachód od Zwierzyńca i Szczebrzeszyna przebiega granica pomiędzy wapienno-piaskowcowym Roztoczem Środkowym a lessowym Roztoczem Zachodnim.

Szczypta historii

W średniowieczu Roztocze zamieszkiwane było przez zachodniosłowiańskich Lędzian i znajdowało się na pograniczu Małopolski i Rusi, na obszarze tzw. Grodów Czerwieńskich. Granica Grodów Czerwieńskich w XI wieku sięgała linii Frampol- Biłgoraj. W wyniku walk polsko-ruskich większa część Lubelszczyzny znalazła się w granicach Rusi Czerwonej (czyli Rusi „Zachodniej”- kolory były używane przez Słowian do określenia kierunku) i stała się częścią Księstwa Halicko-Wołyńskiego (Rusi Halicko-Włodzimierskiej). Granica Rusi Czerwonej ponownie przebiegała w okolicy Biłgoraju. W 1340 r. Kazimierz Wielki wyprawił się na Ruś Czerwoną, by objąć ją w posiadanie. Dopiero po przyłączeniu Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego (1349) nastąpił większy napływ osadników z Małopolski, Lubelszczyzny i Mazowsza. W I Rzeczpospolitej Roztocze zamieszkiwane było głównie przez ludność polską (na zachodzie) i ukraińską (woj. bełskie na wschodzie), w miasteczkach liczni byli Żydzi. Śladem tamtych czasów jest przebiegająca przez Roztocze Środkowe zachodnia granica występowania cerkiewek.

Po rozbiorach Roztocze znalazło się w granicach Austrii, a następnie Królestwa Kongresowego w ramach Cesarstwa Rosyjskiego (granica przebiegała wzdłuż Tanwi). Podczas kampanii wrześniowej na terenie Roztocza wojska niemieckie rozbiły liczne oddziały polskie, zmierzające w stronę Lwowa (Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim). Roztocze ponownie zostało podzielona przez granicę, tym razem niemiecko-sowiecką (powstała tzw. Linia Mołotowa, możemy oglądać radzieckie schrony na południe od Narolu). W czasie okupacji Roztocze było terenem działania polskich oddziałów partyzanckich, toczących boje z Niemcami (Powstanie zamojskie) oraz ukraińskimi nacjonalistami (UPA w latach 1944–1945). Ostatecznie Roztocze podzielono między Polskę a ZSRR, a ludność ukraińską przesiedlono. Roztocze Środkowe należy do Polski 559 lat, a Roztocze Zachodnie, na zachód od Biłgoraju 927 lat.

Zwierzyniec – siedziba Ordynacji Zamojskiej

Zwierzyniec leży w dawnej ziemi chełmskiej na historycznej Rusi Czerwonej. Zwierzyniec zawdzięcza istnienie Ordynacji Zamojskiej, której działalność gospodarcza była oparta na pozyskiwaniu i przetwarzaniu bogactw pochodzących z okolicznych lasów. Zwierzyniec powstał w 1593 r., cztery lata po założeniu ordynacji. Funkcjonował jako letnia rezydencja rodziny Zamoyskich. Zalążkiem osady był dwór myśliwski zbudowany nad stawem. Niedaleko dworu funkcjonował wielki zwierzyniec otoczony wysokim płotem, w którym trzymano m.in. jelenie, sarny, łosie i dziki. W 1812 r. do Zwierzyńca została z Zamościa przeniesiona siedziba Ordynacji Zamojskiej. W XIX wieku działał tartak, browar, fabryka posadzek, fabryka bryczek i maszyn rolniczych. W 1990 r. Zwierzyniec uzyskał prawa miejskie.

Kościół św. Jana Nepomucena „Na Wyspie”

Kościół na wysepce pod wezwaniem św. Jana Nepomucena z barokową fasadą, z połowy XVIII wieku został ufundowany przez ówczesnego ordynata Tomasza Antoniego Zamoyskiego. W skromnym wnętrzu znajdują się polichromie Łukasza Smuglewicza.

Zarząd Ordynacji Zamojskiej

Gmach główny zarządu Ordynacji Zamojskiej pochodzi  z I połowy XIX w. Obecnie mieści się w nim Zespół Szkół Drzewnych i Ochrony Środowiska.

Pałac Plenipotenta

Pałac Plenipotenta to dom mieszkalny z 1891 r. Obecnie mieści się w nim dyrekcja Roztoczańskiego Parku Narodowego.

Browar w Zwierzyńcu

Browar w Zwierzyńcu został założony w ramach Ordynacji Zamojskiej przez Stanisława Kostkę Zamoyskiego na początku XIX wieku. W okresie międzywojennym rodzina Zamoyskich podjęła się promocji browaru i dystrybucji produkowanego w nim piwa na terenie całej Polski. Po II wojnie światowej i likwidacji ordynacji browar został znacjonalizowany. Browar zaprzestał produkcji piwa w 2008 r.

Wzgórza Roztocza Środkowego

Tartaczna Góra (289 m n.p.m.) leży w granicach administracyjnych Zwierzyńca. W 2014 r. na szczycie powstała drewniana wieża widokowa o wysokości 14 m. Rozciąga się z niej panorama na Zwierzyniec i na dolinę Wieprza.

Bukowa Góra (310 m n.p.m.) leży na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego w obszarze ochrony ścisłej Bukowa Góra. Stanowi dobry punkt widokowy na pobliskie tereny Roztocza Środkowego oraz na położoną w malowniczym wąwozie wieś Sochy.

Piaseczna Góra (298 m n.p.m.) z rozległą polaną na szczycie. Roztacza się z niej widok na Zwierzyniec oraz sąsiednie wzgórza.

Koniki polskie

Dzikimi przodkami koników polskich były tarpany. Zamieszkiwały one do końca XVII wieku lesiste obszary wschodniej Polski, Litwy i Prus. W okolicach Puszczy Białowieskiej przetrwały do 1780 roku, kiedy to zostały odłowione i umieszczone w zwierzyńcu hrabiów Zamoyskich koło Biłgoraja. Około 1806 roku, z powodu panującej biedy, zostały one rozdane okolicznym chłopom. Profesor Tadeusz Vetulani wprowadził nazwę „konik polski”, wysunął także hipotezę o istnieniu odmiany leśnej tarpana. Dzięki jego staraniom w roku 1936 zaczęto odtwarzać konika o typowych dla tarpana cechach w warunkach rezerwatowych w Puszczy Białowieskiej. Po wojnie kontynuowano hodowlę w Popielnie (Mazury). W miejscowości Szklarnia koło Biłgoraja od 1986 funkcjonuje ostoja konika biłgorajskiego, zajmująca się hodowlą zachowawczą tej rasy.

Roztoczański Park Narodowy

Roztoczański Park Narodowy obejmując najcenniejsze przyrodniczo obszary Roztocza. Lasy zajmują 95,5% powierzchni Parku. Utworzono go w W 1974 r.  W Roztoczańskim Parku Narodowym istnieje hodowla koników polskich. Zainicjował ją w 1982 prof. Mirosław Kownacki. Koniki mogą biegać po specjalnym wyznaczonym terenie przeznaczonym na ten cel, który ma obecnie powierzchnię 180 ha. Zwierzęta żyją tam bez ingerencji człowieka, dokarmiane są tylko w czasie zimy.

Ośrodek Edukacyjno-Muzealny Roztoczańskiego Parku Narodowego

Ośrodek edukacyjny i muzeum przyrodnicze zlokalizowane jest w Zwierzyńcu. Gromadzi zbiory związane z Roztoczańskim Parkiem Narodowym. Ośrodek funkcjonuje od 1994.

Krasnobród

Krasnobród to prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1572 roku. Prawa miejskie posiadał do 1869 roku, kiedy je odebrano w zemście za powstanie styczniowe (prawa miejskie przywrócono w 1994 r.). Wśród zabytków Krasnobrodu znajduje się pałac Leszczyńskich z XVII–XIX w. Funkcjonuje w nim Sanatorium Rehabilitacyjne dla Dzieci im. Janusza Korczaka, gdzie leczone są choroby górnych dróg oddechowych oraz schorzenia narządów ruchu.

Kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Krasnobrodzie

Barokowy kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny został wybudowany w 1699 r. wraz z klasztorem dominikanów z fundacji Marysieńki Sobieskiej jako wotum wdzięczności za uzdrowienie. Wewnątrz kościoła znajdują się m.in.: XVIII-wieczna chrzcielnica, barokowa ambona w kształcie wazy oraz główny ołtarz wykonany przez Jana Mauchera. Kościół od 300 lat jest znanym ośrodkiem kultu maryjnego, odwiedzanym przez liczne rzesze pielgrzymów. Szczególną czcią cieszy się Obraz Matki Bożej Krasnobrodzkiej. Tradycją stały się międzynarodowe letnie koncerty organowe.

Dawny klasztor Dominikanów

Kościół Nawiedzenia NMP  jest połączony z XVIII-wiecznym, dwukondygnacyjnym budynkiem klasztornym dominikanów. Między nimi znajduje się czworoboczny dziedziniec. W zabudowaniach klasztoru mieści się Muzeum Wsi Krasnobrodzkiej, w którym zgromadzone są eksponaty będące odzwierciedleniem rzemiosł takich jak: garncarstwo, gontarstwo oraz meblarstwo (wyrób skrzyń krasnobrodzkich).

Rezerwat przyrody Święty Roch

W Krasnobrodzkim Parku Krajobrazowym, jaki obejmuje okolice miasta znajduje się kaplica św. Rocha, otoczona lasami.

Atrakcyjny punkt widokowy w mieście to położony dość wysoko kamieniołom, na północ od zalewu, gdzie od niedawna znajduje się niewielka wieża (baszta).

Zagroda Guciów

We wsi znajduje się muzeum etnograficzno-przyrodnicze. Składa się z chałupy, stodoły (z XIX w.) i obory z poddachem.

Józefów

Józefów leży w Puszczy Solskiej, nad rzeką Niepryszką. Józefów został założony na początku XVIII wieku przez V ordynata zamojskiego Tomasza Józefa Zamoyskiego (od jego drugiego imienia pochodzi nazwa miejscowości). Miasteczko było ośrodkiem rzemieślniczym i kamieniarskim.

W roku 1864 władze rosyjskie za pomoc powstańcom odebrały Józefowowi prawa miejskie. Od 1820 roku do lat 50. XIX wieku w Józefowie działała słynna w całym kraju drukarnia ksiąg hebrajskich, należąca do żydowskiej rodziny Waxów.

W Józefowie znajduje się kamieniołom Babia Dolina z basztą widokową.

Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej

Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej utworzono w 1988 r. w celu zachowania unikatowych zwartych kompleksów leśnych o charakterze puszczańskim z charakterystyczną florą i fauną, a także bogactwa krajobrazowego dolin rzek tworzących przełomy zwane „szumami” lub „szypotami” w strefie krawędziowej Roztocza i Kotliny Sandomierskiej.

Rezerwat Czartowe Pole

Celem powołania rezerwatu była ochrona przełomu roztoczańskiej rzeki Sopot. Na terenie rezerwatu znajdują się ruiny starej papierni Zamoyskich. W latach Królestwa Polskiego zakład był dzierżawiony przez Całę Waxa – właściciela drukarni hebrajskiej w Józefowie. Produkował on 80% papieru w guberni lubelskiej.

Rezerwat przyrody Nad Tanwią

Rezerwat przyrody Nad Tanwią (Szumy nad Tanwią) o powierzchni 48 ha położony jest na obszarze Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej. Główną atrakcją rezerwatu są 24 progi skalne, tworzące malownicze wodospady. Powstały one w wyniku ruchów tektonicznych w trakcie fałdowania Karpat. Tędy przebiega (i jest to jedyne miejsce w Polsce, gdzie jest to wyraźnie widoczne) granica geologiczna dzieląca Europę Zachodnią – fałdową od Europy Wschodniej – płytowej. W Europie Wschodniej mamy olbrzymią krystaliczną płytę prekambryjską powstałą 4.0- 0.5 mld lat temu. Zapada się ona na linii Szwu Transeuropejskiego, który przebiega przez Roztocze (Linia TT: Koszalin-Toruń- Zamość). Istnienie strefy granicznej odkrył polski geolog Wawrzyniec Teisseyre, a jego badania potwierdził Niemiec Alexander Tornquist. 70 mln temu w kredzie (mezozoik) na fundamencie prekambryjskim osadziły się skały krzemionkowe, które obecnie możemy podziwiać jako „szumy”.

W rezerwacie urządzono ścieżkę przyrodniczo-dydaktyczną „Nad Tanwią” o długości około 3 km. Warto przypomnieć, że Tanew była w XIX w. rzeką graniczną pomiędzy zaborem rosyjskim a austriackim.

Wodospad na Jeleniu

Jeleń to struga na granicy Roztocza Środkowego i Równiny Biłgorajskiej, która bierze początek w zbiorniku wodnym zwanym Morskim Okiem w Suścu, zasilanym źródłem szczelinowo-warstwowym. Płynie na południowy zachód V-kształtną, wąską i krętą doliną o stromych zboczach, wykazującą cechy doliny górskiej. W środkowym odcinku spływa z liczącego 1,52 m wysokości progu skalnego, tworząc największy wodospad w strefie krawędziowej Roztocza. Jeleń uchodzi do Tanwi u podnóża wzniesienia Kościółek, na szczycie którego znajduje się grodzisko, a w XVIII w. istniał greckokatolicki klasztor bazylianów.

Susiec

W 1800 roku wzniesiono w Suścu kościół, początkowo drewniany, pół wieku później zastąpiony murowanym. Część jego wyposażenia pochodzi z owianego legendami wzgórza Kościółek, położonego w widłach potoku Jeleń i rzeki Tanwi (3 km od Suśca), gdzie niegdyś znajdował się klasztor bazylianów.

Jedną z nowych atrakcji turystycznych Susśca jest wybudowana w 2013 r. wieża widokowa.

Cerkiew w Łówczy

Drewniana cerkiew greckokatolicka św. Paraskewy jest obecnie kościołem pw. Matki Bożej Bolesnej. Cerkiew zbudowana została w 1799 r.

Cerkiew w Gorajcu

Cerkiew pw. Narodzenia NMP w Gorajcu pochodzi z XVI w. i należy do najstarszych obiektów drewnianego budownictwa cerkiewnego w Polsce.

Cerkiew w Kowalówce

Cerkiew p. Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Kowalówce to dawna cerkiew greckokatolicka, wzniesiona w 1767 r. Po 1947 r. jest użytkowana jako rzymskokatolicki kościół pw. Narodzenia NMP.

Kuchnia regionalna

Regionalną kuchnią na Roztoczy szczyci się Zagroda Guciów. Jednakże ostatnio oferta stała się w pełni skomercjalizowana, nastawiona na masowego turystę. Latem rzeczywiście są tam tłumy. Może więc lepiej poszukać czegoś mniej przereklamowanego? Proponujemy restaurację Smak Roztocza w Zwierzyńcu, niedaleko kościoła Na Wodzie, blisko stacji kolejowej (można zobaczyć dwa tory kolejowe „normalnotorowy” i „rosyjski” Linii Hutniczej Szerokotorowej LHS) oraz zalewu Rudka na Wieprzu. Warto spróbować zapiekaniec roztoczański z mięsem i kaszą, pierogi z kaszą i serem oraz racuchy.

Praktyczne informacje

• Restauracja Smak Roztocza, Kolejowa 2, Zwierzyniec

Zaplanuj wycieczkę