Zapomniane zakątki tygla polskiego, ukraińskiego, żydowskiego i niemieckiego – pałaców, cerkiewek, bruśnieńskich krzyży oraz bunkrów linii Mołotowa

Cerkiew Radruż – Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO

Roztocze

Roztocze to kraina geograficzna łącząca Wyżynę Lubelską z Podolem, wyraźnie wypiętrzony wał wzniesień, o szerokości 12–32 km i długości około 180 km, przebiegający z północnego zachodu, od Kraśnika, na południowy wschód do Lwowa. Roztocze Wschodnie, zwane też Roztoczem Południowym to jeden z trzech mezoregionów Roztocza (Zachodnie, Środkowe, Wschodnie). Przecięte jest granicą polsko-ukraińską. Osiąga po polskiej stronie wysokości od 230 do 391,5 m n.p.m., a po ukraińskiej do 409 m n.p.m. Granicę pomiędzy Roztoczem Wschodnim a Roztoczem Środkowym można wyznaczyć wzdłuż obniżenia ciągnącego się od Lubyczy Królewskiej do Narola.

Polską część Roztocza Wschodniego obejmuje Południoworoztoczański Park Krajobrazowy o powierzchni 208,16 km².

Szczypta historii

W średniowieczu Roztocze zamieszkiwane było przez zachodniosłowiańskich Lędzian i znajdowało się na pograniczu Małopolski i Rusi, na obszarze tzw. Grodów Czerwieńskich. Granica Grodów Czerwieńskich w XI wieku sięgała linii Frampol- Biłgoraj. W wyniku walk polsko-ruskich większa część Lubelszczyzny znalazła się w granicach Rusi Czerwonej (czyli Rusi „Zachodniej”- kolory były używane przez Słowian do określenia kierunku) i stała się częścią Księstwa Halicko-Wołyńskiego (Rusi Halicko-Włodzimierskiej). Granica Rusi Czerwonej ponownie przebiegała w okolicy Biłgoraju. W 1340 r. Kazimierz Wielki wyprawił się na Ruś Czerwoną, by objąć ją w posiadanie. Dopiero po przyłączeniu Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego (1349) nastąpił większy napływ osadników z Małopolski, Lubelszczyzny i Mazowsza. W I Rzeczpospolitej Roztocze Wschodnie należało do województwa bełskiego i było zamieszkiwane głównie przez ludność ukraińską (wsie), a w miasteczkach polską i żydowską. Śladem tamtych czasów są cerkiewki obecne w każdej wsi.

Po rozbiorach Roztocze znalazło się w granicach Austrii, a następnie Królestwa Kongresowego w ramach Cesarstwa Rosyjskiego (granica przebiegała wzdłuż Tanwi). Podczas kampanii wrześniowej na terenie Roztocza wojska niemieckie rozbiły liczne oddziały polskie, zmierzające w stronę Lwowa (Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim). Roztocze ponownie zostało podzielona przez granicę, tym razem niemiecko-sowiecką (powstała tzw. Linia Mołotowa, możemy oglądać radzieckie schrony na południe od Narolu). W czasie okupacji Roztocze było terenem działania polskich oddziałów partyzanckich, toczących boje z Niemcami (Powstanie zamojskie) oraz ukraińskimi nacjonalistami (UPA w latach 1944–1945). Ostatecznie Roztocze podzielono między Polskę a ZSRR, a część ludności ukraińskiej przesiedlono w 1945 do ZSRR, a część w 1947 r. w ramach akcji „Wisła” na północ Polski. Niektóre wsie zostały spalona, a cerkiewki poddane dewastacji.

Roztocze Środkowe było często podzielone granicami, stąd zróżnicowany czas przynależności do Polski: okolice Tomaszowa Lubelskiego 537 lat, Lubyczy Królewskiej 531 lat, a Horyńca 553 lata. Przypomnijmy, że teren Roztocza Wschodniego sięgający po Lwów należał do Polski przez 472 lata.

Narol

Narol w XVIII wieku był własnością rodziny Łosiów, którzy wybudowali na wzgórzu okazały pałac. Prostokątny budynek główny połączono z dwoma pawilonami zadaszonymi arkadami. Całość rezydencji ma kształt podkowy.

Cerkiew greckokatolicka w Narolu – Krupcu

Cerkiew greckokatolicka w Narolu – Krupcu została zbudowana w 1899 r. Po II wojnie światowej, eksploatowana była jako magazyn. Gruntownie ją wyremontowana w 2011 r. i służy obecnie jako Centrum Koncertowo – Wystawiennicze. Wokół cerkwi znajduje się cmentarz z nielicznymi zachowanymi zabytkowymi nagrobkami.

Kościół pw. Narodzenia NMP w Narolu

Kościół pw. Narodzenia NMP został ufundowany przez Łosiów.

Ratusz w Narolu

Budowla powstała w 1932 r.

Lubycza Królewska

Lubycza Królewska to dawna osada wołoska. Przed 1939 r. spośród 1000 mieszkańców 90% stanowili Żydzi. W 2016 r. Lubycza Królewska odzyskała prawa miejskie. W miejscowości znajduje się neogotycki kościół z 1904 r. z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, z XVI wieku, pochodzącym z Rawy Ruskiej. Pryz kościele znajduje się drewniana dzwonnica przeniesiona z Teniatysk z 1754 r.

Bełżec

Pod koniec 1941 r., w ramach akcji „Reinhardt” Niemcy założyli w Bełżcu obóz zagłady dla Żydów. Metody zagłady opracowane w tym obozie zostały następnie wykorzystane w obozach śmierci w Sobiborze i Treblince. Do obozu hitlerowcy wywieźli około 450 tys. Żydów, w zdecydowanej większości obywateli polskich. Ofiary uśmiercano w prymitywnych komorach gazowych, a ich ciała grzebano w masowych mogiłach. W okresie od stycznia do kwietnia 1943 r., groby te zostały rozkopane, a zwłoki spalono na rusztowaniach, wykonanych z szyn kolejowych. W ciągu kolejnych miesięcy, Niemcy zdemontowali urządzenia obozowe, teren zniwelowali i zalesili, zacierając ślady swoich zbrodni, zaś ostatnich więźniów wysłali do obozu zagłady w Sobiborze.

Cerkiew św. Bazylego w Bełżcu

Drewniana cerkiew greckokatolicka św. Bazylego została zbudowana w 1756 roku. Wykonana jest z bali sosnowych w konstrukcji zrębowej na podmurówce z kamienia. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej w 1947, cerkiew zamieniono na magazyn.

Kniazie

W Kniaziach znajdują się ruiny murowanej cerkwi z 1806 r., zniszczonej w 1944 r. w wyniku działań wojennych. W chwili obecnej ruiny niszczeją i zarastają. W cerkwi powstały niektóre zdjęcia do filmu „Zimna Wojna” Pawła Pawlikowskiego.

Nieopodal cerkwi znajduje się „Stary” cmentarz greckokatolicki.

Cerkiew w Woli Wielkiej

Cerkiew greckokatolicka Opieki Bogurodzicy została wzniesiona w 1755. Od 1994 cerkiew jest nieużytkowana i jest w opłakanym stanie. Obok cerkwi usytuowana jest wolno stojąca dzwonnica z XVIII w.

Cerkiew w Woli Wielkiej by Henryk Bielamowicz – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Kornie

W Korniach znajduje dawna murowana cerkiew św. Paraskewy, wybudowana w 1910 r. Od lat 80. XX w. jest użytkowana przez kościół rzymskokatolicki.

Przy cerkwi znajduje się drewniana dzwonnica z XVIII w.

Hrebenne

Drewniana cerkiew unicka św. Mikołaja pochodzi z XVII w. Ma konstrukcję zrębową, jest trójdzielna, wszystkie trzy części są nakryte ośmiobocznymi kopułami z latarniami. Obecnie służy jako kościół rzymskokatolicki. Obok cerkwi stoi drewniana, dwukondygnacyjna dzwonnica z XVII w.

Siedliska

Murowana cerkiew greckokatolicka św. Mikołaja została ufundowana przez Pawła Sapiehę w 1901 r. Wewnątrz znajduje się wiele elementów wyposażenia z poprzedniej drewnianej cerkwi, m.in. ikonostas z przełomu XVII i XVIII w. Obok cerkwi stoi przysadzista, drewniana dzwonnica z 1834 r.

Muzeum Skamieniałych Drzew w Siedliskach

Osobliwością Siedlisk jest największe w Polsce skupisko skamieniałych pni drzew trzeciorzędowych. Muzeum dysponuje około 500 eksponatami o różnych kształtach (od małych odłamków do 500 kilogramowych skał) i barwach.

Cerkiew św. Paraskewy w Radrużu – Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO

Prawosławna cerkiew (następnie greckokatolicka, a obecnie muzealna) w Radrużu została wybudowana w XVI w. Cerkiew należy do najstarszych i najlepiej zachowanych obiektów drewnianego budownictwa cerkiewnego w Polsce. Cerkiew jest trójdzielną budowlą konstrukcji zrębowej. Najwyższą i najszerszą część stanowi dwukondygnacyjna nawa, zwieńczona czworoboczną kopułą zrębową. Dokoła cerkwi ciągną się obszerne soboty wsparte na słupach. Na ścianie ikonostasowej oraz w prezbiterium zachowała się polichromia malowana wprost na drewnie w 1648, prawdopodobnie przez malarzy potylickich.

Na przycerkiewnym cmentarzu otoczonym murem, stoi kilka kamiennych krzyży oraz krypta właścicieli Radruża − Andruszewskich. W pobliżu są dwa inne cmentarze na których znajdziemy zabytkowe nagrobki bruśnieńskie.

Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy w Radrużu

W Radrużu znajduje się druga drewniana cerkiew greckokatolicka z 1931. Od lat 1970 użytkowana jest jako kaplica rzymskokatolicka. We wnętrzu cerkwi znajduje się XVIII wieczny obraz Matki Bożej Śnieżnej.

Horyniec Zdrój

Tradycja głosi, że w XVII w. osada należała przez pewien czas do Sobieskich, a król Jan III bywał tu na polowaniach w swoim zameczku myśliwskim. W XIX w. wieś stała się własnością Ponińskich. Zbudowali oni pałac, teatr (1843) i Bibliotekę Horyniecką, która stała się jedną z największych bibliotek na terenie Galicji.

Od października 1939 r. do czerwca 1941 r. Horyniec znajdował się na terenie ZSRR, w wyniku zbrojnej agresji ZSRR na Polskę. W okolicy powstało wtedy wiele umocnień tzw. Linii Mołotowa. W 1941 roku został zajęty przez Niemców. Po zakończeniu II wojny światowej Horyniec był miejscem schronienia dla wielu mieszkańców okolicznych wsi, nękanych przez UPA, z tego też powodu stał się celem jej ataków.

Początek uzdrowiska to 1888 r., kiedy to Aleksander Poniński urządził pierwszy, prymitywny zakład kąpielowy. W latach 30. XX w. było tu już 16 pensjonatów oferujących 500 miejsc. Wszystkie urządzenia kąpielowe i większość pensjonatów zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. Działania dla odtworzenia uzdrowiska rozpoczęły się w 1957 r.

Prusie

We wsi znajduje się zabytkowa drewniana greckokatolicka cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z 1887, pełniąca obecnie rolę kościoła rzymskokatolickiego. W 1897 r. Brat Albert Chmielowski otworzył tutaj wraz z zakonnicami pustelnię dla sióstr albertynek. W miejscu pustelni znajduje się dzisiaj pamiątkowy obelisk (na skraju wsi, przy torach).

Werchrata

W Werchratej znajduje się dawna cerkiew greckokatolicka, obecnie kościół rzymskokatolicki św. Józefa Robotnika.

Monasterz

W 1891 r. w Monasterzu powstała pierwsza pustelnia założona przez św. Brata Alberta Chmielowskiego dla braci zakonnych albertynów na Roztoczu (obecnie jest tam wiata dla pielgrzymów i turystów).

W czasie starć z oddziałami UPA w 1947 prawie cała zabudowa wsi uległa zniszczeniu, a ludność niemal w całości wysiedlono. W Monasterzu zniszczono klasztor i rozebrano stojącą na terenie dawnego klasztoru cerkiew Opieki Bogurodzicy wzniesioną około 1680 r. Była to jedna z najstarszych i najcenniejszych drewnianych cerkwi w Polsce.

Chotylub

We wsi znajduje się zabytkowa, drewniana greckokatolicka cerkiew pw. Najświętszej Marii Panny.

Brusno – krzyże bruśnieńskie

Od początku istnienia wsi mieszkańcy zajmowali się kamieniarstwem, korzystając z miejscowych złóż piaskowca i wapienia, pod górą Brusno (364,8 m). W Starym Bruśnie i jego okolicy powstało dziesiątki tysięcy rzeźb kamiennych, duża ich ilość przetrwała do naszych czasów. Stąd pochodzą słynne piaskowcowe krzyże bruśnieńskie, występujące w całej okolicy.

Brusno – kolonizacja niemiecka

Po I rozbiorze Polski władze austriackie podzieliły wieś na dwie części: Stare Brusno i Nowe Brusno (część zachodnia wsi, Wola Bruśnieńska), zakładając na terenie Nowego Brusna w ramach kolonizacji józefińskiej niemiecką osadę DeutschBach. Kolonizacja józefińska była planową akcją osadniczą, prowadzona przez cesarza Józefa II w końcu XVIII w., głównie w Galicji. Wieś została spalona przez Ludowe Wojsko Polskie w 1945 r. podczas operacji przeciwko UPA. Część mieszkańców wysiedlono do ZSRR, a pozostałą część w 1947 podczas akcji „Wisła” na ziemie odzyskane.

Cerkiew św. Paraskewy w Nowym Bruśnie

Drewniana cerkiew św. Paraskewy z 1713, jest jedną z najstarszych w regionie. Jest to budowla trójdzielna, konstrukcji zrębowej, oszalowana deskami. Każda z części nakryta jest dużą kopułą z latarnią. Cerkiew po wojnie nieużytkowana i zdewastowana. W latach 2014–2019 wykonano remont obejmujący pełną konserwację świątyni.

Remont cerkwi prowadzony od 2014 r. przynosi powiew optymizmu, że nawet silnie zniszczone zabytki można wspaniale odbudować. Jak wyglądała cerkiew przed 2014 r. można zobaczyć na starym zdjęciu.

W lesie (choć to dawniej były pola) w pobliżu ruin cerkwi w Starym Bruśnie znajduje się stary cmentarz z licznymi nagrobkami, pochodzącymi z miejscowych warsztatów kamieniarskich. Na cmentarzu zachowały się także nagrobki w formie prymitywnych steli, ewangelickich osadników niemieckich z DeutschBach.

Stary Dzików

W Starym Dzikowie znajduje się zrujnowana murowana greckokatolicka cerkiew pod wezwaniem św. Dymitra, zbudowana w 1904 r. w stylu neobizantyjskim. W zabudowie wsi znajdziemy kilkanaście drewnianych domów z początków XX stulecia, kilka starych kapliczek oraz niszczejący budynek dawnej synagogi z przełomu XIX/XX w. W plenerach Starego Dzikowa w styczniu 2007 były kręcone zdjęcia do filmu Andrzeja Wajdy „Katyń”.

Paary – wieś przemytników

Paary (we wschodniej części) były podzielone granicą zaborów biegnącą wzdłuż drogi. Mieszkańcy z zabudowań z północnej (rosyjskiej) i z południowej (austriackiej) strony drogi trudnili się przemytem. Na zasadzie tradycji podział ten utrzymano do dziś poprzez identycznie ustanowioną granicę województw lubelskiego i podkarpackiego.

Stary Lubliniec

We wsi znajduje się dawna murowana cerkiew z 1926 roku, którą w roku 1972 adaptowano na kościół.

Pałac w Rudzie Różanieckiej

Budynek starego dworu (ob. siedziba Leśnictwa) w Rudzie Różaneckiej można datować na XVIII w. Sąsiednia rezydencja Brunickich z początku XIX w. została rozbudowana przez na początku XX wieku przez kolejnego właściciela, Hugona Wattmanna. Jest to budowla w stylu neobarokowym z elementami secesji. W Pałacu mieści się obecnie Dom Pomocy Społecznej.

Kuchnia regionalna

W Bełżcu powinniśmy spróbować roztoczańskich ryb w restauracji Karpiówka. Możemy tu dostać karpia, pstrąga, suma, szczupaka, w tym takie rarytasy jak żurek na wędzonym sumie, pierogi z nadzieniem z karpia, tatar z pstrąga, sum z polentą, karp pieczony w porach oraz chleb własnej roboty.

Stawy pełne ryb są tuż obok. Dla chętnych istnieje możliwość wędkowania.

Praktyczne informacje

• Restauracja Karpiówka, Zamojska 5, Bełżec

Zaplanuj wycieczkę