Zapomniane zakątki tygla polskiego, ukraińskiego, żydowskiego i niemieckiego – pałaców, cerkiewek, bruśnieńskich krzyży oraz bunkrów linii Mołotowa
Cerkiew Radruż – Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO
Roztocze
Roztocze to kraina geograficzna łącząca Wyżynę Lubelską z Podolem, wyraźnie wypiętrzony wał wzniesień, o szerokości 12–32 km i długości około 180 km, przebiegający z północnego zachodu, od Kraśnika, na południowy wschód do Lwowa. Roztocze Wschodnie, zwane też Roztoczem Południowym to jeden z trzech mezoregionów Roztocza (Zachodnie, Środkowe, Wschodnie). Przecięte jest granicą polsko-ukraińską. Osiąga po polskiej stronie wysokości od 230 do 391,5 m n.p.m., a po ukraińskiej do 409 m n.p.m. Granicę pomiędzy Roztoczem Wschodnim a Roztoczem Środkowym można wyznaczyć wzdłuż obniżenia ciągnącego się od Lubyczy Królewskiej do Narola.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-PL_Zrodla_Tanwi_nature_reserve_1.jpg)
Polską część Roztocza Wschodniego obejmuje Południoworoztoczański Park Krajobrazowy o powierzchni 208,16 km².
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-PL_Zrodla_Tanwi_nature_reserve_2.jpg)
Szczypta historii
W średniowieczu Roztocze zamieszkiwane było przez zachodniosłowiańskich Lędzian i znajdowało się na pograniczu Małopolski i Rusi, na obszarze tzw. Grodów Czerwieńskich. Granica Grodów Czerwieńskich w XI wieku sięgała linii Frampol- Biłgoraj. W wyniku walk polsko-ruskich większa część Lubelszczyzny znalazła się w granicach Rusi Czerwonej (czyli Rusi „Zachodniej”- kolory były używane przez Słowian do określenia kierunku) i stała się częścią Księstwa Halicko-Wołyńskiego (Rusi Halicko-Włodzimierskiej). Granica Rusi Czerwonej ponownie przebiegała w okolicy Biłgoraju. W 1340 r. Kazimierz Wielki wyprawił się na Ruś Czerwoną, by objąć ją w posiadanie. Dopiero po przyłączeniu Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego (1349) nastąpił większy napływ osadników z Małopolski, Lubelszczyzny i Mazowsza. W I Rzeczpospolitej Roztocze Wschodnie należało do województwa bełskiego i było zamieszkiwane głównie przez ludność ukraińską (wsie), a w miasteczkach polską i żydowską. Śladem tamtych czasów są cerkiewki obecne w każdej wsi.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/800px-POL_wojewodztwo_belskie_IRP_COA.svg_-1.png)
Po rozbiorach Roztocze znalazło się w granicach Austrii, a następnie Królestwa Kongresowego w ramach Cesarstwa Rosyjskiego (granica przebiegała wzdłuż Tanwi). Podczas kampanii wrześniowej na terenie Roztocza wojska niemieckie rozbiły liczne oddziały polskie, zmierzające w stronę Lwowa (Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim). Roztocze ponownie zostało podzielona przez granicę, tym razem niemiecko-sowiecką (powstała tzw. Linia Mołotowa, możemy oglądać radzieckie schrony na południe od Narolu). W czasie okupacji Roztocze było terenem działania polskich oddziałów partyzanckich, toczących boje z Niemcami (Powstanie zamojskie) oraz ukraińskimi nacjonalistami (UPA w latach 1944–1945). Ostatecznie Roztocze podzielono między Polskę a ZSRR, a część ludności ukraińskiej przesiedlono w 1945 do ZSRR, a część w 1947 r. w ramach akcji „Wisła” na północ Polski. Niektóre wsie zostały spalona, a cerkiewki poddane dewastacji.
Roztocze Środkowe było często podzielone granicami, stąd zróżnicowany czas przynależności do Polski: okolice Tomaszowa Lubelskiego 537 lat, Lubyczy Królewskiej 531 lat, a Horyńca 553 lata. Przypomnijmy, że teren Roztocza Wschodniego sięgający po Lwów należał do Polski przez 472 lata.
Narol
Narol w XVIII wieku był własnością rodziny Łosiów, którzy wybudowali na wzgórzu okazały pałac. Prostokątny budynek główny połączono z dwoma pawilonami zadaszonymi arkadami. Całość rezydencji ma kształt podkowy.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Narol_-_palac.jpg)
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Narol_palac_17.jpg)
Cerkiew greckokatolicka w Narolu – Krupcu
Cerkiew greckokatolicka w Narolu – Krupcu została zbudowana w 1899 r. Po II wojnie światowej, eksploatowana była jako magazyn. Gruntownie ją wyremontowana w 2011 r. i służy obecnie jako Centrum Koncertowo – Wystawiennicze. Wokół cerkwi znajduje się cmentarz z nielicznymi zachowanymi zabytkowymi nagrobkami.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Krupiec_cerkiew_Ofiarowania_Matki_Bozej_HB1.jpg)
Kościół pw. Narodzenia NMP w Narolu
Kościół pw. Narodzenia NMP został ufundowany przez Łosiów.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/800px-Kosciol_w_Narolu-700x1024.jpg)
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/800px-Wnetrze_kosciola_parafialnego_w_Narolu.jpg)
Ratusz w Narolu
Budowla powstała w 1932 r.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Narol_town_hall_2018.jpg)
Lubycza Królewska
Lubycza Królewska to dawna osada wołoska. Przed 1939 r. spośród 1000 mieszkańców 90% stanowili Żydzi. W 2016 r. Lubycza Królewska odzyskała prawa miejskie. W miejscowości znajduje się neogotycki kościół z 1904 r. z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, z XVI wieku, pochodzącym z Rawy Ruskiej. Pryz kościele znajduje się drewniana dzwonnica przeniesiona z Teniatysk z 1754 r.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/800px-Lubycza_Krolewska_dzwonnica_na_cmentarzu_HB2.jpg)
Bełżec
Pod koniec 1941 r., w ramach akcji „Reinhardt” Niemcy założyli w Bełżcu obóz zagłady dla Żydów. Metody zagłady opracowane w tym obozie zostały następnie wykorzystane w obozach śmierci w Sobiborze i Treblince. Do obozu hitlerowcy wywieźli około 450 tys. Żydów, w zdecydowanej większości obywateli polskich. Ofiary uśmiercano w prymitywnych komorach gazowych, a ich ciała grzebano w masowych mogiłach. W okresie od stycznia do kwietnia 1943 r., groby te zostały rozkopane, a zwłoki spalono na rusztowaniach, wykonanych z szyn kolejowych. W ciągu kolejnych miesięcy, Niemcy zdemontowali urządzenia obozowe, teren zniwelowali i zalesili, zacierając ślady swoich zbrodni, zaś ostatnich więźniów wysłali do obozu zagłady w Sobiborze.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Belzec_Memorial_2018_P02.jpg)
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Belzec_Szczelina_Droga.jpg)
Cerkiew św. Bazylego w Bełżcu
Drewniana cerkiew greckokatolicka św. Bazylego została zbudowana w 1756 roku. Wykonana jest z bali sosnowych w konstrukcji zrębowej na podmurówce z kamienia. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej w 1947, cerkiew zamieniono na magazyn.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Belzec_Cerkiew_sw._Bazylego_HB3.jpg)
Kniazie
W Kniaziach znajdują się ruiny murowanej cerkwi z 1806 r., zniszczonej w 1944 r. w wyniku działań wojennych. W chwili obecnej ruiny niszczeją i zarastają. W cerkwi powstały niektóre zdjęcia do filmu „Zimna Wojna” Pawła Pawlikowskiego.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Kniazie_cerkiew_sw._Paraskewy_HB1.jpg)
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/800px-Kniazie_cerkiew_sw._Paraskewy_HB9.jpg)
Nieopodal cerkwi znajduje się „Stary” cmentarz greckokatolicki.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Cmentarz_greckokatolicki_i_rzymskokatolicki_Stary_XVIII-XIX_w._03.jpg)
Cerkiew w Woli Wielkiej
Cerkiew greckokatolicka Opieki Bogurodzicy została wzniesiona w 1755. Od 1994 cerkiew jest nieużytkowana i jest w opłakanym stanie. Obok cerkwi usytuowana jest wolno stojąca dzwonnica z XVIII w.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Wola_Wielka_cerkiew_Opieki_Bogurodzicy._widok_od_strony_zachodniej.jpg)
Cerkiew w Woli Wielkiej by Henryk Bielamowicz – Praca własna, CC BY-SA 4.0
Kornie
W Korniach znajduje dawna murowana cerkiew św. Paraskewy, wybudowana w 1910 r. Od lat 80. XX w. jest użytkowana przez kościół rzymskokatolicki.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Kornie_cerkiew_sw._Paraskewy_HB4.jpg)
Przy cerkwi znajduje się drewniana dzwonnica z XVIII w.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Kornie_cerkiew_sw._Paraskewy_dzwonnica_HB2.jpg)
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Kornie_cmentarz_greckokatolicki_HB13.jpg)
Hrebenne
Drewniana cerkiew unicka św. Mikołaja pochodzi z XVII w. Ma konstrukcję zrębową, jest trójdzielna, wszystkie trzy części są nakryte ośmiobocznymi kopułami z latarniami. Obecnie służy jako kościół rzymskokatolicki. Obok cerkwi stoi drewniana, dwukondygnacyjna dzwonnica z XVII w.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Hrebenne_Cerkiew_sw._Mikolaja_dzwonnica_HB4.jpg)
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Hrebenne_Cerkiew_sw._Mikolaja_dzwonnica_HB3.jpg)
Siedliska
Murowana cerkiew greckokatolicka św. Mikołaja została ufundowana przez Pawła Sapiehę w 1901 r. Wewnątrz znajduje się wiele elementów wyposażenia z poprzedniej drewnianej cerkwi, m.in. ikonostas z przełomu XVII i XVIII w. Obok cerkwi stoi przysadzista, drewniana dzwonnica z 1834 r.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Siedliska_cerkiew_sw._Mikolaja_HB1.jpg)
Muzeum Skamieniałych Drzew w Siedliskach
Osobliwością Siedlisk jest największe w Polsce skupisko skamieniałych pni drzew trzeciorzędowych. Muzeum dysponuje około 500 eksponatami o różnych kształtach (od małych odłamków do 500 kilogramowych skał) i barwach.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/siedliska_02.jpg)
Cerkiew św. Paraskewy w Radrużu – Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO
Prawosławna cerkiew (następnie greckokatolicka, a obecnie muzealna) w Radrużu została wybudowana w XVI w. Cerkiew należy do najstarszych i najlepiej zachowanych obiektów drewnianego budownictwa cerkiewnego w Polsce. Cerkiew jest trójdzielną budowlą konstrukcji zrębowej. Najwyższą i najszerszą część stanowi dwukondygnacyjna nawa, zwieńczona czworoboczną kopułą zrębową. Dokoła cerkwi ciągną się obszerne soboty wsparte na słupach. Na ścianie ikonostasowej oraz w prezbiterium zachowała się polichromia malowana wprost na drewnie w 1648, prawdopodobnie przez malarzy potylickich.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Paraskevi_of_Iconium_church_in_Radruz_13-768x1024.jpg)
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Radruz_cerkiew_sw._Paraskewy_HB7.jpg)
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Radroz._Cerkiew_sw._Paraskewy._Wnetrze_1.jpg)
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Radroz._Cerkiew_sw._Paraskewy._Wnetrze_3-665x1024.jpg)
Na przycerkiewnym cmentarzu otoczonym murem, stoi kilka kamiennych krzyży oraz krypta właścicieli Radruża − Andruszewskich. W pobliżu są dwa inne cmentarze na których znajdziemy zabytkowe nagrobki bruśnieńskie.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Radruz-Cmentarz4.jpg)
Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy w Radrużu
W Radrużu znajduje się druga drewniana cerkiew greckokatolicka z 1931. Od lat 1970 użytkowana jest jako kaplica rzymskokatolicka. We wnętrzu cerkwi znajduje się XVIII wieczny obraz Matki Bożej Śnieżnej.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Radruz_cerkiew_sw._Mikolaja_HB5.jpg)
Horyniec Zdrój
Tradycja głosi, że w XVII w. osada należała przez pewien czas do Sobieskich, a król Jan III bywał tu na polowaniach w swoim zameczku myśliwskim. W XIX w. wieś stała się własnością Ponińskich. Zbudowali oni pałac, teatr (1843) i Bibliotekę Horyniecką, która stała się jedną z największych bibliotek na terenie Galicji.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Horyniec-Zdroj_palac_Poninskich_obecnie_sanatorium_Bajka_HB1.jpg)
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Horyniec-Zdroj_teatr_dworski_w_zespole_palacowym_HB3.jpg)
Od października 1939 r. do czerwca 1941 r. Horyniec znajdował się na terenie ZSRR, w wyniku zbrojnej agresji ZSRR na Polskę. W okolicy powstało wtedy wiele umocnień tzw. Linii Mołotowa. W 1941 roku został zajęty przez Niemców. Po zakończeniu II wojny światowej Horyniec był miejscem schronienia dla wielu mieszkańców okolicznych wsi, nękanych przez UPA, z tego też powodu stał się celem jej ataków.
Początek uzdrowiska to 1888 r., kiedy to Aleksander Poniński urządził pierwszy, prymitywny zakład kąpielowy. W latach 30. XX w. było tu już 16 pensjonatów oferujących 500 miejsc. Wszystkie urządzenia kąpielowe i większość pensjonatów zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. Działania dla odtworzenia uzdrowiska rozpoczęły się w 1957 r.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Horyniec-Zdroj_Park_Zdrojowy_HB6.jpg)
Prusie
We wsi znajduje się zabytkowa drewniana greckokatolicka cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny z 1887, pełniąca obecnie rolę kościoła rzymskokatolickiego. W 1897 r. Brat Albert Chmielowski otworzył tutaj wraz z zakonnicami pustelnię dla sióstr albertynek. W miejscu pustelni znajduje się dzisiaj pamiątkowy obelisk (na skraju wsi, przy torach).
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Prusie_cerkiew_Narodzenia_NMP_HB10.jpg)
Werchrata
W Werchratej znajduje się dawna cerkiew greckokatolicka, obecnie kościół rzymskokatolicki św. Józefa Robotnika.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Werchrata_cerkiew_sw._Jerzego_widok_od_poludnia.jpg)
Monasterz
W 1891 r. w Monasterzu powstała pierwsza pustelnia założona przez św. Brata Alberta Chmielowskiego dla braci zakonnych albertynów na Roztoczu (obecnie jest tam wiata dla pielgrzymów i turystów).
W czasie starć z oddziałami UPA w 1947 prawie cała zabudowa wsi uległa zniszczeniu, a ludność niemal w całości wysiedlono. W Monasterzu zniszczono klasztor i rozebrano stojącą na terenie dawnego klasztoru cerkiew Opieki Bogurodzicy wzniesioną około 1680 r. Była to jedna z najstarszych i najcenniejszych drewnianych cerkwi w Polsce.
Chotylub
We wsi znajduje się zabytkowa, drewniana greckokatolicka cerkiew pw. Najświętszej Marii Panny.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Chotylub_cerkiew_Opieki_Bogurodzicy_HB1.jpg)
Brusno – krzyże bruśnieńskie
Od początku istnienia wsi mieszkańcy zajmowali się kamieniarstwem, korzystając z miejscowych złóż piaskowca i wapienia, pod górą Brusno (364,8 m). W Starym Bruśnie i jego okolicy powstało dziesiątki tysięcy rzeźb kamiennych, duża ich ilość przetrwała do naszych czasów. Stąd pochodzą słynne piaskowcowe krzyże bruśnieńskie, występujące w całej okolicy.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Brusno_kamieniolom5.jpg)
Brusno – kolonizacja niemiecka
Po I rozbiorze Polski władze austriackie podzieliły wieś na dwie części: Stare Brusno i Nowe Brusno (część zachodnia wsi, Wola Bruśnieńska), zakładając na terenie Nowego Brusna w ramach kolonizacji józefińskiej niemiecką osadę DeutschBach. Kolonizacja józefińska była planową akcją osadniczą, prowadzona przez cesarza Józefa II w końcu XVIII w., głównie w Galicji. Wieś została spalona przez Ludowe Wojsko Polskie w 1945 r. podczas operacji przeciwko UPA. Część mieszkańców wysiedlono do ZSRR, a pozostałą część w 1947 podczas akcji „Wisła” na ziemie odzyskane.
Cerkiew św. Paraskewy w Nowym Bruśnie
Drewniana cerkiew św. Paraskewy z 1713, jest jedną z najstarszych w regionie. Jest to budowla trójdzielna, konstrukcji zrębowej, oszalowana deskami. Każda z części nakryta jest dużą kopułą z latarnią. Cerkiew po wojnie nieużytkowana i zdewastowana. W latach 2014–2019 wykonano remont obejmujący pełną konserwację świątyni.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Nowe_Brusno_cerkiew_sw._Paraskewy_HB3.jpg)
Remont cerkwi prowadzony od 2014 r. przynosi powiew optymizmu, że nawet silnie zniszczone zabytki można wspaniale odbudować. Jak wyglądała cerkiew przed 2014 r. można zobaczyć na starym zdjęciu.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Nowe_Brusno_Cerkiew_sw._Paraskewy_-_fotopolska.eu_202679.jpg)
W lesie (choć to dawniej były pola) w pobliżu ruin cerkwi w Starym Bruśnie znajduje się stary cmentarz z licznymi nagrobkami, pochodzącymi z miejscowych warsztatów kamieniarskich. Na cmentarzu zachowały się także nagrobki w formie prymitywnych steli, ewangelickich osadników niemieckich z DeutschBach.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Stare_Brusno_cmentarz1.jpg)
Stary Dzików
W Starym Dzikowie znajduje się zrujnowana murowana greckokatolicka cerkiew pod wezwaniem św. Dymitra, zbudowana w 1904 r. w stylu neobizantyjskim. W zabudowie wsi znajdziemy kilkanaście drewnianych domów z początków XX stulecia, kilka starych kapliczek oraz niszczejący budynek dawnej synagogi z przełomu XIX/XX w. W plenerach Starego Dzikowa w styczniu 2007 były kręcone zdjęcia do filmu Andrzeja Wajdy „Katyń”.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Stary_Dzikow_cerkiew_sw._Dymitra_HB1.jpg)
Paary – wieś przemytników
Paary (we wschodniej części) były podzielone granicą zaborów biegnącą wzdłuż drogi. Mieszkańcy z zabudowań z północnej (rosyjskiej) i z południowej (austriackiej) strony drogi trudnili się przemytem. Na zasadzie tradycji podział ten utrzymano do dziś poprzez identycznie ustanowioną granicę województw lubelskiego i podkarpackiego.
Stary Lubliniec
We wsi znajduje się dawna murowana cerkiew z 1926 roku, którą w roku 1972 adaptowano na kościół.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/1024px-Stary_Lubliniec_cerkiew_Przemienienia_Panskiego_HB1.jpg)
Pałac w Rudzie Różanieckiej
Budynek starego dworu (ob. siedziba Leśnictwa) w Rudzie Różaneckiej można datować na XVIII w. Sąsiednia rezydencja Brunickich z początku XIX w. została rozbudowana przez na początku XX wieku przez kolejnego właściciela, Hugona Wattmanna. Jest to budowla w stylu neobarokowym z elementami secesji. W Pałacu mieści się obecnie Dom Pomocy Społecznej.
![](https://smakipolski.pl/wp-content/uploads/2023/01/Ruda_Rozaniecka-Palac.jpg)
Kuchnia regionalna
W Bełżcu powinniśmy spróbować roztoczańskich ryb w restauracji Karpiówka. Możemy tu dostać karpia, pstrąga, suma, szczupaka, w tym takie rarytasy jak żurek na wędzonym sumie, pierogi z nadzieniem z karpia, tatar z pstrąga, sum z polentą, karp pieczony w porach oraz chleb własnej roboty.
Stawy pełne ryb są tuż obok. Dla chętnych istnieje możliwość wędkowania.
Praktyczne informacje
- Restauracja Karpiówka, Zamojska 5, Bełżec
Zaplanuj wycieczkę