Sandomierz – Pomnik Historii

Na skraju Gór Pieprzowych

Szczypta historii

Ziemia sandomierska, na której głównymi ośrodkami były Sandomierz i Wiślica, wchodziła w skład najstarszego państwa polskiego. Odrębność ziemi sandomierskiej podkreślono w 1138 r. w testamencie Bolesława Krzywoustego, czyniąc ją jedną z dzielnic. Ziemią sandomierska władało wielu władców, m.in. Henryk Sandomierski (syn Bolesława Krzywoustego), Kazimierz II Sprawiedliwy, Leszek Biały. Dopiero w 1289 r. Władysław I Łokietek zdołał umocnić swoje panowanie w ziemi sandomierskiej. Od XIV w. w Koronie Królestwa Polskiego powstało województwo sandomierskie. Przetrwało ono jeszcze do czasów Królestwa Polskiego pod rosyjskim zaborem, chociaż w latach 1816–1837 stolicę umieszczono w Radomiu.

Herb Sandomierza

Okres przynależności Sandomierza do Polski wynosi  931 lat Tereny na wschód od Wisły należą do Polski 902 lata.

Sandomierz

W czasach Bolesława Chrobrego miasto należało do trzech głównych siedzib Królestwa Polskiego (wspólnie z Krakowem i Wrocławiem). W okresie rozbicia dzielnicowego był stolicą Księstwa Sandomierskiego, a w czasach I Rzeczpospolitej przez około 700 lat również miastem wojewódzkim. Ważną rolę w rozwoju miasta w XV wieku odegrał handel zbożem (wzdłuż trasy wiślanej). Znaczne zniszczenia i upadek miasta spowodował okres wojen szwedzkich. Na pamiątkę swego pobytu Szwedzi wysadzili w powietrze zamek królewski. W okresie zaborów Sandomierz stał się miastem granicznym między Królestwem Polskim (leżąc w zaborze rosyjskim) a Galicją (zabór austriacki) i stracił znaczenie administracyjne, a także gospodarcze.

Widok na Sandomierz ze statku na Wiśle

Większość zabudowy wraz z historycznym centrum uznano za Pomnik Historii. Obszar tego pomnika obejmuje zabytki sandomierskiej starówki, w tym między innymi bazylikę katedralną, sandomierskie kościoły, średniowieczny układ urbanistyczny miasta, ratusz, a także Wąwóz Królowej Jadwigi i Wąwóz Piszczele.

Widok na katedrę by NeoMill – Own work, CC BY-SA 3.0 pl
Widok na zamek i katedrę znad portu wiślanego by SchiDD – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Kościół św. Jakuba

W XIII w. sprowadzono do Sandomierza dominikanów, którzy w 1236 roku zbudowali późnoromański kościół św. Jakuba wraz z klasztorem. Kościół św. Jakuba jest jednym z najstarszych polskich kościołów ceglanych. Na szczególną uwagę zasługuje bogato zdobiony północny portal z trzynastego wieku, który przetrwał do naszych czasów w stanie prawie niezmienionym.

Według Kadłubka kościół św. Jakuba został ufundowany przed 1211 rokiem przez piastowską księżniczkę Adelajdę Kazimierzównę, córkę Kazimierza II Sprawiedliwego, księcia krakowskiego. Fundatorka po swojej śmierci w 1211 r. została w nim pochowana. W prezbiterium kościoła znajduje się barokowy sarkofag księżnej Adelajdy, wykonany w 1676 roku z jednego kloca drzewa dębowego.

Kościół św. Jakuba z winnicą, by SchiDD – Own work, CC BY-SA 4.0
Romański portal by Wikimedia, CC BY-SA 3.0

Kościół św. Jakuba stanowi Sanktuarium MB Różańcowej. Maryjnym kultem jest objęty obraz Matki Bożej Różańcowej, który pochodzi z pierwszej połowy XVII wieku. Przeniesiony został tu z nieistniejącego drugiego sandomierskiego kościoła dominikanów – Marii Magdaleny.

Kaplica MB Różańcowej by Jolanta Dyr – Own work, CC BY-SA 3.0 pl
Matka Boża Różańcowa

Bazylika katedralna Narodzenia NMP

Bazylika katedralna Narodzenia NMP to gotycki halowy kościół z XIV w., przekryty sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, wewnątrz zachowane polichromie z 1421 roku. Barokowa fasada świątyni pochodzi z 1670 roku. W latach 1708–1776 nastąpiła barokizacja wnętrza. W prezbiterium znajdują się freski bizantyjsko – ruskie z pierwszej połowy XV wieku (ufundowane przez króla Władysława Jagiełłę, który wielokrotnie tu gościł). W kaplicy mansjonarskiej polichromia rokokowa została wykonana przez Bartłomieja Gołębiowskiego i Mateusza Rejchana. Ołtarze z rzeźbami są autorstwa Macieja Polejowskiego.

W skarbcu przechowywane są relikwie Drzewa Krzyża Świętego podarowane przez Króla Władysława Jagiełłę. Na ścianach prezbiterium zachowały się freski z XV wieku, a ołtarze i portale świątyni wykonane są z czarnego marmuru, przyozdobione marmurem różowym.

Katedra w Sandomierzu
Wnętrze katedry by Kuba Kozłowski, CC BY 3.0
Ołtarz w katedrze by Strumyczek – Own work, CC BY-SA 4.0
Wnętrze katedry, organy by Qkiel – Own work, CC BY-SA 4.0
Wnętrze katedry, ambona by Henryk Bielamowicz – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Bazylika Katedralna Narodzenia NMP została wzniesiona przez Kazimierza Wielkiego jako zadośćuczynienie za grzechy. Wg Długosza kościoły ekspiacyjne miały być rodzajem pokuty władcy za zabójstwo duchownego Marcina Baryczki, którego utopiono w Wiśle w 1349 roku.

Niedaleko katedry znajduje się Pałac Biskupi z 1864 roku.

Pałac Biskupi z ogrodem by Sławomir Milejski – Own work, CC BY 3.0

Kościół św. Józefa

Kościół świętego Józefa został zbudowany dla zakonu franciszkanów reformatów. Zakonnicy osiedlili się w 1672 roku w Sandomierzu za zgodą biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego i rozpoczęli swoje duszpasterstwo. W podziemnej krypcie można oglądać trumnę z dobrze zachowanymi zwłokami zmarłej w 1698 roku Teresy Morsztynówny. Od strony południowej zachowały się budynki dawnego klasztoru przekształcanego w XIX i XX wieku.

Kościół św. Józefa by Jpradun – Praca własna, CC BY-SA 3.0
Kościół św. Józefa by Piozaj – Own work, CC BY-SA 4.0
Mumia Teresy Morsztynówny w podziemiach Kościoła św. Józefa by Kocio – Own work, CC BY 3.0

Klasztor benedyktynek, kościół św. Michała

Kościół św. Michała Archanioła to zabytkowy kościół seminaryjny, dawniej sióstr benedyktynek. Został wzniesiony w latach 1686-92 według projektu Jana Michała Linka.

Kościół św. Michała by SchiDD – Own work, CC BY-SA 4.0
Kościół św. Michała Archanioła by Jolanta Śliwińska – Praca własna, CC BY-SA 3.0 pl

Kościół św. Ducha

Kościół Świętego Ducha to kompleks budynków poklasztornych i poszpitalnych z przylegającym do nich kościołem rzymskokatolickim. Początki kościoła związane są z rokiem 1222. Wtedy to kasztelan krakowski Żegota herbu „Topór” ufundował w Sandomierzu kościół i klasztor dla zgromadzenia kanoników regularnych de Saxia, zwanych Duchakami. Zadaniem zakonników było prowadzenie szpitala i przytułku dla najuboższej części społeczności miejskiej. Oryginalny kościół spłonął w czasie najazdu Litwinów w 1349 roku. Odbudowany został w końcu XIV w. W ołtarzu bocznym znajduje się gotycka figura Chrystusa Frasobliwego XVI w.

Kościół Świętego Ducha by Henryk Bielamowicz – Praca własna, CC BY-SA 4.0
Kościół św. Ducha, figura Chrystusa by Gorofil – Own work, CC BY-SA 4.0

Kościół św. Pawła

Po pożarze poprzedniego kościoła postawiono nowy, gotycki, murowany kościół. Jego budowa trwała 8 lat i skończyła się w 1434 roku. W XVIII w. kościół przekształcono na barokowy.

Kościół św. Pawła by Jolanta Dyr – Praca własna, CC BY-SA 3.0

Dom Długosza

Dom Długosza w Sandomierzu (dawna Mansjonaria) to jedno z najciekawszych polskich muzeów. Został wybudowany przez mistrza Jana z Krakowa w 1476 roku w stylu późnogotyckim.

Dom Długosza by Manfred Rackelhuhn – Praca własna, CC BY-SA 3.0

W budynku zostało otwarte Muzeum Diecezjalne ze zbiorami sztuki sakralnej. Dzieła sztuki były gromadzone przez biskupów sandomierskich. W stałej ekspozycji znajdują się zabytkowe elementy z wnętrz kościołów. W kolekcji znajdują się: artefakty sztuki sakralnej (m.in. Matka Boska z Dzieciątkiem i św. Katarzyną Aleksandryjską Lucasa Cranacha starszego), instrumenty muzyczne, sandomiriana, tzw. księgi drzewne. Wśród eksponatów znajdują się też rękawiczki św. Jadwigi, królowej Polski.

Madonna z Dzieciątkiem i świętą Katarzyną, Lucas Cranach Starszy, ok. 1520 r.
Rękawiczki królowej Jadwigi by Piotrus – Self-photographed, CC BY-SA 3.0

Synagoga

Zbudowana w roku 1768 w miejscu wcześniejszej z cegły w stylu barokowym, w XIX wieku dostawiono do niej dom gminy żydowskiej (kahał). Synagoga została zdewastowana w czasie II wojny światowej przez okupantów niemieckich. Po remoncie w latach 70. przeznaczona została na Archiwum Państwowe.

Synagoga w Sandomierzu by Hubert Śmietanka – Praca własna, CC BY-SA 2.5

Collegium Gostomianum

Collegium Gostomianum jest jedną z najstarszych szkół średnich w Polsce. Zachowało się „szkolne” skrzydło dawnego kolegium jezuitów, ufundowane w 1602 roku przez Hieronima Gostomskiego – wojewodę poznańskiego i kasztelana sandomierskiego. Zespół wznoszony był w latach 1604-1615 przez budowniczego jezuickiego Michała Hitza. Sześciokondygnacyjny obiekt zachował oryginalny układ przestrzenny, dekorację sklepień, pierwotny system ogrzewania budynku oraz w dwóch kondygnacjach oryginalną, eliptyczną klatkę schodową, która jest odosobnioną konstrukcją tego rodzaju w Polsce. Pod tą budowlą znajdują się obszerne dwupiętrowe piwnice. Obecnie w budynku Collegium Gostomianum znów mieści się szkoła.

Collegium Gostomianum na skarpie wiślanej by SchiDD – Own work, CC BY-SA 4.0
Collegium Gostomianum by Jakub Hałun – Own work, CC BY-SA 4.0

Ratusz

Gotycki ratusz wzniesiono w 1349 r. wkrótce po najeździe Litwinów. W XVI w. został rozbudowany i nadano mu charakter renesansowy (attyką). Wieża została dobudowana w XVII w. Na ścianie południowej ratusza znajduje się zegar słoneczny wykonany w technice sgraffito przez Tadeusza Przypkowskiego (1958), byłego właściciela muzeum zegarów w Jędrzejowie. Od strony wschodniej przed ratuszem znajduje się figura Matki Boskiej Niepokalanej z 1776 r. W ratuszu mieści się Urząd Stanu Cywilnego. O godzinie 12.00 z wieży ratuszowej grany jest hejnał sandomierski.

Ratusz i Rynek by Henryk Bielamowicz – Praca własna, CC BY-SA 4.0
Ratusz by Henryk Bielamowicz – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Kamienica Oleśnickich w Rynku

Kamienica pochodzi z przełomu XVI i XVII w. Obecnie w kamienicy mieści się siedziba Urzędu Pocztowego Poczty Polskiej. W kamienicy znajduje się wejście do rozległych piwnic i podziemnych korytarzy, służących dawniej jako magazyny kupieckie, udostępnionych obecnie do zwiedzania jako Podziemna Trasa Turystyczna „Lochy Sandomierskie.

Kamienica Oleśnickich by Manfred Rackelhuhn – Praca własna, CC BY-SA 3.0
Rynek by Wikimedia, CC BY-SA 3.0
Ulica Mariacka, Pałac Biskupi

Zamek królewski

Zamek został wzniesiony w XIV w. na skarpie wiślanej przez Kazimierza III Wielkiego, a został rozbudowany w XVI w. Na zamku w 1389 król Władysław Jagiełło przyjął hołd lenny z ziem Nowogrodu Wielkiego od swojego brata Lingwena. W 1395 król Władysław Jagiełło zawarł tu polsko-pomorski traktat sojuszniczy z książętami pomorskimi Świętoborem III i Bogusławem VIII.

Zamek został wysadzony w powietrze w 1656 roku przez Szwedów podczas potopu– pozostało tylko skrzydło zachodnie. Po III rozbiorze Polski zaborcze władze austriackie przeznaczyły budynek zamkowy na więzienie i siedzibę sądu kryminalnego.  Obecnie na zamku mieści się muzeum.

Zamek królewski
Zamek królewski
Zamek by Lollencja – Praca własna, CC BY-SA 3.0 pl
Muzeum Okręgowe na zamku w Sandomierzu – puchar z kolekcji zastawy stołowej by Kocio – Own work, CC BY 3.0

Brama Opatowska

Brama Opatowska to jedyna pozostała z czterech dawnych bram miejskich. Brama pochodzi z XIV wieku, a w XVI stuleciu ją podwyższono i zwieńczono attyką. Na szczycie znajduje się taras widokowy. W Baszcie mamy zgromadzone pamiątki po realizacji serialu” Ojciec Mateusz”. W Sandomierzu uruchomiono także Muzeum figur woskowych z bohaterami „Ojca Mateusza” ( w konwikcie Boboli na Rynku).

Brama Opatowska by Henryk Bielamowicz – Praca własna, CC BY-SA 4.0
Widok z Bramy Opatowskiej, z lewej kościół Św. Ducha

W Sandomierzu znajdziemy wiele pamiątek pochodzących z planu filmu „Ojciec Mateusz”. Na naszą kąśliwą uwagę, że Sandomierz to miasto o najwyższych wskaźnikach przestępczości w Polsce, zwykle usłyszymy od mieszkańca: „tak, to prawda, ale też o najwyższym wskaźniku wykrywalności”.

Artur Żmijewski w Sandomierzu podczas kręcenia filmu „Ojciec Mateusz” by Baltmedia – Praca własna, CC BY-SA 4.0

Podziemna Trasa Turystyczna

Podziemna trasa to efekt połączenia dawnych miejskich piwnic i składów, które powstały w okresie od XIII do XVI wieku przez wydrążenie w lessowych pokładach komór i korytarzy pod budynkami i placem Starego Rynku. Głębokość lochów dochodziła nawet do 15 m. Kopane były bez żadnych zabezpieczeń ścian i stropów. W XX wieku, przez przenikanie wody do pokładów lessu, stały się zagrożeniem dla sandomierskiej starówki. W latach 1964–1977 zostały przeprowadzone prace zabezpieczające, a trasę udostępniono do zwiedzania. Z lochami związana jest legenda o Halinie Krępiance, która przechytrzyła Tatarów w czasie najazdu w XIII wieku.

Podziemna trasa by Jolanta Dyr – Praca własna, CC BY-SA 3.0
Podziemna ekspozycja by Jolanta Dyr – Praca własna, CC BY-SA 3.0

Furta Dominikańska

Oprócz bram  miejskich, w dawnych XIV- wiecznych obwarowaniach miasta istniały też furty. Jedną z nich jest Furta Dominikańska, czyli Ucho Igielne. Trzeba przez nie przejść, jeśli chcesz kiedyś powrócić do Sandomierza.

Furta Dominikańska, tzw, „Ucho Igielne” by Waraciła – Own work, CC BY-SA 3.0 pl

Cmentarz żydowski

Na zniszczonym przez Niemców cmentarzu żydowskim ustawiono monument zbudowany ze macew.

Monument na cmentarzu żydowskim by Wojciech Domagała – Own work, CC BY 3.0

Wąwóz królowej Jadwigi

Wąwóz królowej Jadwigi to wąwóz lessowy wcięty nieraz na głębokość do 10 metrów w pokłady lessu. Można w nim zobaczyć korzenie starych drzew, wystające ponad powierzchnię lessu. Wąwóz Królowej Jadwigi ma długość około 500 metrów.

Wąwóz królowej Jadwigi by Thorton – Praca własna, CC BY-SA 3.0

Winnica św. Jakuba

Przy kościele dominikanów znajduje się winnica św. Jakuba z cudownym widokiem na Zamek w Sandomierzu. Winnica dominikańska znajduje się na Sandomierskim Szlaku Winiarskim słynącym z produkcji najlepszego wina w Polsce. Tradycja uprawy winorośli przez Dominikanów w Sandomierzu sięga 1226 r. Początkowo wino wytwarzane było głównie do celów liturgicznych. Dominikanie powrócili do Sandomierza w 2001 r., a w 2012 przywrócili do życia Winnicę Świętego Jakuba. Obecnie w okolicach Sandomierza działa kilka winnic.

Dwór Strużyńskich Sandomierz

W dworku Strużyńskich z XIX w. obecnie znajduje się w nim hotel.

Dworek by Stanisław Gurba – Praca własna, CC BY-SA 3.0 pl

Góry Pieprzowe

Góry Pieprzowe to tak naprawdę pagóry stanowiące wysoką krawędź doliny Wisły w okolicy Sandomierza. Zbudowane są głównie z brunatnoszarych łupków kambryjskich. Łupki te rozpadają się w procesie wietrzenia w specyficzny sposób, a zwietrzelina barwą i kształtem przypomina ziarna pieprzu, co dało zapewne ludową nazwę temu rejonowi.

Góry Pieprzowe by Macieias, praca własna., CC BY-SA 2.5
Widok na Sandomierz z Gór Pieprzowych by Zofia Wiktoria Patoka – Own work, CC BY 3.0
Przystań na Wiśle w Sandomierzu by SchiDD – Own work, CC BY-SA 4.0

Kuchnia regionalna

Istnieje wiele restauracji w Sandomierzu. Są lokale, które kuszą swoją ofertą kulinarną, inne miejsca zachwycają wystrojem lub rodzinną atmosferą. Ofertę wykwintnej kuchni znajdziemy w Restauracji Widnokrąg. Możemy tu spróbować zupy z raków, piersi z bażanta, polędwiczek wieprzowych i ryb.

W Starej Piekarni dostaniemy tradycyjne dania kuchni polskiej: żurek z kiełbasą, gołąbki z mięsem i z sosem pomidorowym, zlepieńce (regionalne pierogi z pieca) z nadzieniem.

Ponieważ Sandomierz to stolica winiarstwa, proponujemy degustację win z regionu Sandomierza: winnicy Nad Jarem, winnicy Płochockich i winnicy Sandomierskiej.

Praktyczne informacje

  • Restauracja Widnokrąg, ul. Opatowska 19, Sandomierz
  • W Starej Piekarni. ul. Księdza Antoniego Rewery, Sandomierz

Zaplanuj wycieczkę