Sandomierz – Pomnik Historii

Na skraju Gór Pieprzowych

Szczypta historii

Ziemia sandomierska, na której głównymi ośrodkami były Sandomierz i Wiślica, wchodziła w skład najstarszego państwa polskiego. Odrębność ziemi sandomierskiej podkreślono w 1138 r. w testamencie Bolesława Krzywoustego, czyniąc ją jedną z dzielnic. Ziemią sandomierska władało wielu władców, m.in. Henryk Sandomierski (syn Bolesława Krzywoustego), Kazimierz II Sprawiedliwy, Leszek Biały. Dopiero w 1289 r. Władysław I Łokietek zdołał umocnić swoje panowanie w ziemi sandomierskiej. Od XIV w. w Koronie Królestwa Polskiego powstało województwo sandomierskie. Przetrwało ono jeszcze do czasów Królestwa Polskiego pod rosyjskim zaborem, chociaż w latach 1816–1837 stolicę umieszczono w Radomiu.

Okres przynależności Sandomierza do Polski wynosi  931 lat Tereny na wschód od Wisły należą do Polski 902 lata.

Sandomierz

W czasach Bolesława Chrobrego miasto należało do trzech głównych siedzib Królestwa Polskiego (wspólnie z Krakowem i Wrocławiem). W okresie rozbicia dzielnicowego był stolicą Księstwa Sandomierskiego, a w czasach I Rzeczpospolitej przez około 700 lat również miastem wojewódzkim. Ważną rolę w rozwoju miasta w XV wieku odegrał handel zbożem (wzdłuż trasy wiślanej). Znaczne zniszczenia i upadek miasta spowodował okres wojen szwedzkich. Na pamiątkę swego pobytu Szwedzi wysadzili w powietrze zamek królewski. W okresie zaborów Sandomierz stał się miastem granicznym między Królestwem Polskim (leżąc w zaborze rosyjskim) a Galicją (zabór austriacki) i stracił znaczenie administracyjne, a także gospodarcze.

Większość zabudowy wraz z historycznym centrum uznano za Pomnik Historii. Obszar tego pomnika obejmuje zabytki sandomierskiej starówki, w tym między innymi bazylikę katedralną, sandomierskie kościoły, średniowieczny układ urbanistyczny miasta, ratusz, a także Wąwóz Królowej Jadwigi i Wąwóz Piszczele.

Kościół św. Jakuba

W XIII w. sprowadzono do Sandomierza dominikanów, którzy w 1236 roku zbudowali późnoromański kościół św. Jakuba wraz z klasztorem. Kościół św. Jakuba jest jednym z najstarszych polskich kościołów ceglanych. Na szczególną uwagę zasługuje bogato zdobiony północny portal z trzynastego wieku, który przetrwał do naszych czasów w stanie prawie niezmienionym.

Według Kadłubka kościół św. Jakuba został ufundowany przed 1211 rokiem przez piastowską księżniczkę Adelajdę Kazimierzównę, córkę Kazimierza II Sprawiedliwego, księcia krakowskiego. Fundatorka po swojej śmierci w 1211 r. została w nim pochowana. W prezbiterium kościoła znajduje się barokowy sarkofag księżnej Adelajdy, wykonany w 1676 roku z jednego kloca drzewa dębowego.

Kościół św. Jakuba stanowi Sanktuarium MB Różańcowej. Maryjnym kultem jest objęty obraz Matki Bożej Różańcowej, który pochodzi z pierwszej połowy XVII wieku. Przeniesiony został tu z nieistniejącego drugiego sandomierskiego kościoła dominikanów – Marii Magdaleny.

Bazylika katedralna Narodzenia NMP

Bazylika katedralna Narodzenia NMP to gotycki halowy kościół z XIV w., przekryty sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, wewnątrz zachowane polichromie z 1421 roku. Barokowa fasada świątyni pochodzi z 1670 roku. W latach 1708–1776 nastąpiła barokizacja wnętrza. W prezbiterium znajdują się freski bizantyjsko – ruskie z pierwszej połowy XV wieku (ufundowane przez króla Władysława Jagiełłę, który wielokrotnie tu gościł). W kaplicy mansjonarskiej polichromia rokokowa została wykonana przez Bartłomieja Gołębiowskiego i Mateusza Rejchana. Ołtarze z rzeźbami są autorstwa Macieja Polejowskiego.

W skarbcu przechowywane są relikwie Drzewa Krzyża Świętego podarowane przez Króla Władysława Jagiełłę. Na ścianach prezbiterium zachowały się freski z XV wieku, a ołtarze i portale świątyni wykonane są z czarnego marmuru, przyozdobione marmurem różowym.

Bazylika Katedralna Narodzenia NMP została wzniesiona przez Kazimierza Wielkiego jako zadośćuczynienie za grzechy. Wg Długosza kościoły ekspiacyjne miały być rodzajem pokuty władcy za zabójstwo duchownego Marcina Baryczki, którego utopiono w Wiśle w 1349 roku.

Niedaleko katedry znajduje się Pałac Biskupi z 1864 roku.

Kościół św. Józefa

Kościół świętego Józefa został zbudowany dla zakonu franciszkanów reformatów. Zakonnicy osiedlili się w 1672 roku w Sandomierzu za zgodą biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego i rozpoczęli swoje duszpasterstwo. W podziemnej krypcie można oglądać trumnę z dobrze zachowanymi zwłokami zmarłej w 1698 roku Teresy Morsztynówny. Od strony południowej zachowały się budynki dawnego klasztoru przekształcanego w XIX i XX wieku.

Klasztor benedyktynek, kościół św. Michała

Kościół św. Michała Archanioła to zabytkowy kościół seminaryjny, dawniej sióstr benedyktynek. Został wzniesiony w latach 1686-92 według projektu Jana Michała Linka.

Kościół św. Ducha

Kościół Świętego Ducha to kompleks budynków poklasztornych i poszpitalnych z przylegającym do nich kościołem rzymskokatolickim. Początki kościoła związane są z rokiem 1222. Wtedy to kasztelan krakowski Żegota herbu „Topór” ufundował w Sandomierzu kościół i klasztor dla zgromadzenia kanoników regularnych de Saxia, zwanych Duchakami. Zadaniem zakonników było prowadzenie szpitala i przytułku dla najuboższej części społeczności miejskiej. Oryginalny kościół spłonął w czasie najazdu Litwinów w 1349 roku. Odbudowany został w końcu XIV w. W ołtarzu bocznym znajduje się gotycka figura Chrystusa Frasobliwego XVI w.

Kościół św. Pawła

Po pożarze poprzedniego kościoła postawiono nowy, gotycki, murowany kościół. Jego budowa trwała 8 lat i skończyła się w 1434 roku. W XVIII w. kościół przekształcono na barokowy.

Dom Długosza

Dom Długosza w Sandomierzu (dawna Mansjonaria) to jedno z najciekawszych polskich muzeów. Został wybudowany przez mistrza Jana z Krakowa w 1476 roku w stylu późnogotyckim.

W budynku zostało otwarte Muzeum Diecezjalne ze zbiorami sztuki sakralnej. Dzieła sztuki były gromadzone przez biskupów sandomierskich. W stałej ekspozycji znajdują się zabytkowe elementy z wnętrz kościołów. W kolekcji znajdują się: artefakty sztuki sakralnej (m.in. Matka Boska z Dzieciątkiem i św. Katarzyną Aleksandryjską Lucasa Cranacha starszego), instrumenty muzyczne, sandomiriana, tzw. księgi drzewne. Wśród eksponatów znajdują się też rękawiczki św. Jadwigi, królowej Polski.

Synagoga

Zbudowana w roku 1768 w miejscu wcześniejszej z cegły w stylu barokowym, w XIX wieku dostawiono do niej dom gminy żydowskiej (kahał). Synagoga została zdewastowana w czasie II wojny światowej przez okupantów niemieckich. Po remoncie w latach 70. przeznaczona została na Archiwum Państwowe.

Collegium Gostomianum

Collegium Gostomianum jest jedną z najstarszych szkół średnich w Polsce. Zachowało się „szkolne” skrzydło dawnego kolegium jezuitów, ufundowane w 1602 roku przez Hieronima Gostomskiego – wojewodę poznańskiego i kasztelana sandomierskiego. Zespół wznoszony był w latach 1604-1615 przez budowniczego jezuickiego Michała Hitza. Sześciokondygnacyjny obiekt zachował oryginalny układ przestrzenny, dekorację sklepień, pierwotny system ogrzewania budynku oraz w dwóch kondygnacjach oryginalną, eliptyczną klatkę schodową, która jest odosobnioną konstrukcją tego rodzaju w Polsce. Pod tą budowlą znajdują się obszerne dwupiętrowe piwnice. Obecnie w budynku Collegium Gostomianum znów mieści się szkoła.

Ratusz

Gotycki ratusz wzniesiono w 1349 r. wkrótce po najeździe Litwinów. W XVI w. został rozbudowany i nadano mu charakter renesansowy (attyką). Wieża została dobudowana w XVII w. Na ścianie południowej ratusza znajduje się zegar słoneczny wykonany w technice sgraffito przez Tadeusza Przypkowskiego (1958), byłego właściciela muzeum zegarów w Jędrzejowie. Od strony wschodniej przed ratuszem znajduje się figura Matki Boskiej Niepokalanej z 1776 r. W ratuszu mieści się Urząd Stanu Cywilnego. O godzinie 12.00 z wieży ratuszowej grany jest hejnał sandomierski.

Kamienica Oleśnickich w Rynku

Kamienica pochodzi z przełomu XVI i XVII w. Obecnie w kamienicy mieści się siedziba Urzędu Pocztowego Poczty Polskiej. W kamienicy znajduje się wejście do rozległych piwnic i podziemnych korytarzy, służących dawniej jako magazyny kupieckie, udostępnionych obecnie do zwiedzania jako Podziemna Trasa Turystyczna „Lochy Sandomierskie.

Zamek królewski

Zamek został wzniesiony w XIV w. na skarpie wiślanej przez Kazimierza III Wielkiego, a został rozbudowany w XVI w. Na zamku w 1389 król Władysław Jagiełło przyjął hołd lenny z ziem Nowogrodu Wielkiego od swojego brata Lingwena. W 1395 król Władysław Jagiełło zawarł tu polsko-pomorski traktat sojuszniczy z książętami pomorskimi Świętoborem III i Bogusławem VIII.

Zamek został wysadzony w powietrze w 1656 roku przez Szwedów podczas potopu– pozostało tylko skrzydło zachodnie. Po III rozbiorze Polski zaborcze władze austriackie przeznaczyły budynek zamkowy na więzienie i siedzibę sądu kryminalnego.  Obecnie na zamku mieści się muzeum.

Brama Opatowska

Brama Opatowska to jedyna pozostała z czterech dawnych bram miejskich. Brama pochodzi z XIV wieku, a w XVI stuleciu ją podwyższono i zwieńczono attyką. Na szczycie znajduje się taras widokowy. W Baszcie mamy zgromadzone pamiątki po realizacji serialu” Ojciec Mateusz”. W Sandomierzu uruchomiono także Muzeum figur woskowych z bohaterami „Ojca Mateusza” ( w konwikcie Boboli na Rynku).

W Sandomierzu znajdziemy wiele pamiątek pochodzących z planu filmu „Ojciec Mateusz”. Na naszą kąśliwą uwagę, że Sandomierz to miasto o najwyższych wskaźnikach przestępczości w Polsce, zwykle usłyszymy od mieszkańca: „tak, to prawda, ale też o najwyższym wskaźniku wykrywalności”.

Podziemna Trasa Turystyczna

Podziemna trasa to efekt połączenia dawnych miejskich piwnic i składów, które powstały w okresie od XIII do XVI wieku przez wydrążenie w lessowych pokładach komór i korytarzy pod budynkami i placem Starego Rynku. Głębokość lochów dochodziła nawet do 15 m. Kopane były bez żadnych zabezpieczeń ścian i stropów. W XX wieku, przez przenikanie wody do pokładów lessu, stały się zagrożeniem dla sandomierskiej starówki. W latach 1964–1977 zostały przeprowadzone prace zabezpieczające, a trasę udostępniono do zwiedzania. Z lochami związana jest legenda o Halinie Krępiance, która przechytrzyła Tatarów w czasie najazdu w XIII wieku.

Furta Dominikańska

Oprócz bram  miejskich, w dawnych XIV- wiecznych obwarowaniach miasta istniały też furty. Jedną z nich jest Furta Dominikańska, czyli Ucho Igielne. Trzeba przez nie przejść, jeśli chcesz kiedyś powrócić do Sandomierza.

Cmentarz żydowski

Na zniszczonym przez Niemców cmentarzu żydowskim ustawiono monument zbudowany ze macew.

Wąwóz królowej Jadwigi

Wąwóz królowej Jadwigi to wąwóz lessowy wcięty nieraz na głębokość do 10 metrów w pokłady lessu. Można w nim zobaczyć korzenie starych drzew, wystające ponad powierzchnię lessu. Wąwóz Królowej Jadwigi ma długość około 500 metrów.

Winnica św. Jakuba

Przy kościele dominikanów znajduje się winnica św. Jakuba z cudownym widokiem na Zamek w Sandomierzu. Winnica dominikańska znajduje się na Sandomierskim Szlaku Winiarskim słynącym z produkcji najlepszego wina w Polsce. Tradycja uprawy winorośli przez Dominikanów w Sandomierzu sięga 1226 r. Początkowo wino wytwarzane było głównie do celów liturgicznych. Dominikanie powrócili do Sandomierza w 2001 r., a w 2012 przywrócili do życia Winnicę Świętego Jakuba. Obecnie w okolicach Sandomierza działa kilka winnic.

Dwór Strużyńskich Sandomierz

W dworku Strużyńskich z XIX w. obecnie znajduje się w nim hotel.

Góry Pieprzowe

Góry Pieprzowe to tak naprawdę pagóry stanowiące wysoką krawędź doliny Wisły w okolicy Sandomierza. Zbudowane są głównie z brunatnoszarych łupków kambryjskich. Łupki te rozpadają się w procesie wietrzenia w specyficzny sposób, a zwietrzelina barwą i kształtem przypomina ziarna pieprzu, co dało zapewne ludową nazwę temu rejonowi.

Kuchnia regionalna

Istnieje wiele restauracji w Sandomierzu. Są lokale, które kuszą swoją ofertą kulinarną, inne miejsca zachwycają wystrojem lub rodzinną atmosferą. Ofertę wykwintnej kuchni znajdziemy w Restauracji Widnokrąg. Możemy tu spróbować zupy z raków, piersi z bażanta, polędwiczek wieprzowych i ryb.

W Starej Piekarni dostaniemy tradycyjne dania kuchni polskiej: żurek z kiełbasą, gołąbki z mięsem i z sosem pomidorowym, zlepieńce (regionalne pierogi z pieca) z nadzieniem.

Ponieważ Sandomierz to stolica winiarstwa, proponujemy degustację win z regionu Sandomierza: winnicy Nad Jarem, winnicy Płochockich i winnicy Sandomierskiej.

Praktyczne informacje

• Restauracja Widnokrąg, ul. Opatowska 19, Sandomierz
• W Starej Piekarni. ul. Księdza Antoniego Rewery, Sandomierz

Zaplanuj wycieczkę