Wołyń i Czermno – stolica Grodów Czerwieńskich

Wyżyna Wołyńska

Wyżyna Wołyńska leży we wschodniej Polsce i na zachodzie Ukrainy, pomiędzy dorzeczem Huczwy (dopływ Bugu) i Korczyka (dorzecze Słuczy). Stanowi nachyloną płytę zbudowaną z utworów górnej kredy pokrytych warstwą lessów o miąższości dochodzącej do 20 metrów. Region jest głównie rolniczy ze względu na wykształcenie najżyźniejszych gleb Polski – czarnoziemów.

Grody Czerwieńskie

We wczesnym średniowieczu na Wyżynie Wołyńskiej powstały Grody Czerwieńskie. W 981r. Czerwień (wraz z innymi zachodniosłowiańskimi grodami) został zdobyty przez księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego podczas wyprawy na terytorium Lachów (Polaków). Stał się on stolicą Grodów Czerwieńskich. W XI – XIII w. warownia Czerwień była w rękach książąt włodzimierskich (Księstwo Halicko-Wołyńskie). W XIV w. terytorium Grodów Czerwieńskich (ówczesna Ruś Czerwona pozostająca pod kontrolą chanatu tatarskiego) zostało włączone powtórnie przez Kazimierza Wielkiego w skład państwa polskiego. Grodzisko możemy zobaczyć we wsi Czermno.

Gród Wołyń

W pobliżu Hrubieszowa znajduje się gród Wołyń, od którego wzięła się nazwa całego regionu. Za relacją Długosza umiejscawiany jest w Gródku gród Wołyń z X w. (siedziba plemienia Bużan, która dała nazwę całej krainie na prawym brzegu górnego Bugu). Pod Wołyniem w 1018 r. miała miejsce bitwa pomiędzy wojskami Bolesława Chrobrego i Jarosława Mądrego. Gród został zniszczony przez najazd mongolski w 1241.

Splecione losy polskie, ukraińskie i rosyjskie

Unia brzeska w 1596 roku przyniosła połączenie Cerkwi prawosławnej z Kościołem łacińskim w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powstał Kościół unicki, uznający władzę i autorytet papieża i zarządzany przez metropolitę kijowskiego. Szczególnie intensywnie rozbudował się on w województwach wschodnich.

Początkowo, po rozbiorach carowie tolerowali istnienie kościoła unickiego. Jednakże car Mikołaj I rozpoczął intensywne kroki na rzecz zwalczania Cerkwi unickiej. Głównym realizatorem koncepcji konwersji unitów na prawosławie został biskup mścisławski Józef Siemaszko. Po powstaniu listopadowym władze rosyjskie skasowały większość klasztorów bazylianów i bazylianek. Najdłużej działała chełmska diecezja unicka, która została zlikwidowana w 1875 na skutek kampanii rusyfikacyjnej prowadzonej po powstaniu styczniowym. Na Wołyniu mamy pełen obraz tych procesów. Cerkwie greckokatolickie, czyli unickie, po 1875 stawały się prawosławnymi. Dla napływowej ludności rosyjskiej w XIX/XX w. budowano nowe cerkwie prawosławne. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w latach 20. XX w., niektóre cerkwie przemieniono na kościoły rzymskokatolickie. W latach 30. XX w. rząd polski ostatecznie skłonił się ku asymilacji narodowej mniejszości i w wyniku prowadzonej w latach 1937–1938 r. Akcji rewindykacyjno-polonizacyjnej zniszczono wiele cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie. W czasie II wojny światowej, z kolei kościoły były konwertowane na cerkwie. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej w latach 1944 – 1947 (Akcja Wisła), większość cerkwi została przejęta przez kościół rzymskokatolicki.

Okolice Hrubieszowa należą do Polski przez 537 lat, a południowa część Grzędy Sokalskiej przez 531 lat. Krystynopol (UA) należał do Polski przez 461 lat.

Werbkowice

Werbkowice należały do wielu właścicieli: Łaszczów (w 1690 ufundowali cerkiew unicka i szkoła początkowa), Sapiehów, Szydłowskich (Antoni Szydłowski wzniósł nową unicką cerkiew).  W 1916 przez Werbkowice przeprowadzono kolej wąskotorową i normalnotorową. Ze względu na żyzne gleby sprzyjające uprawie buraka cukrowego, w 1963 w Werbkowicach uruchomiono cukrownię, jedną z największych w kraju.

Pałac Szydłowskich w Werbkowicach

W I poł. XIX w. rodzina Szydłowskich – właścicieli Werbkowic – wybudowała pałac wraz z oficyną, rządcówką i stajnią. Obecnie mieści się tam zakład IUNG.

Dawna cerkiew – kościół NMP Werbkowice

Cerkiew unicka w Werbkowicach, pod wezwaniem św. Michała Archanioła została wzniesiona w 1864 przez Antoniego Szydłowskiego. Po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej (w 1875 po powstaniu styczniowym) obiekt przejął Rosyjski Kościół Prawosławny. W 1919 r. cerkiew została przejęta przez parafię rzymskokatolicką i rekoncyliowana na kościół.

Kryłów

Na wyspie na Bugu w Kryłowie w X wieku istniał gród, należący do zespołu Grodów Czerwieńskich. Prawa miejskie Kryłów otrzymał około 1497 za sprawą Mikołaja Tęczyńskiego, który zaczął wówczas budować murowany zamek. W 1642 r. właścicielem Kryłowa stał się Hieronim Radziejowski. W 1651 na zamku w Kryłowie gościł król Jan Kazimierz udający się pod Beresteczko. 15 stycznia 1687 na kryłowskim zamku wysłannik papieski A. Cusani wręczył Michałowi Radziejowskiemu kapelusz kardynalski.

W 1875 unicka diecezja chełmska została skasowana przez władze rosyjskie, a wyznawcy katolicyzmu w obrządku wschodnim zmuszeni do przyjęcia prawosławia. 13 stycznia 1870 pozbawiono Kryłów praw miejskich[6]. W 1911 cerkiew drewnianą zastąpiono murowaną. Przetrwała ona tylko do 1938, kiedy to została zburzona w czasie akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej. Pod koniec września 1939 wieś została zajęta przez Niemców. Wielu Żydów uciekło na drugą stronę Bugu, na ziemie wówczas będące pod okupacją sowiecką. Pozostałych zapędzono do getta. Społeczność żydowska została zgładzona w lecie 1942. W marcu 1945 oddział UPA zajął wieś, i zastrzelono 17 funkcjonariuszy MO oraz 28 cywilnych mieszkańców Kryłowa.

Zamek Ostrorogów w Kryłowie

Zamek istniał od początków istnienia Kryłowa, był drewniany. W 1497 Tęczyńscy rozpoczęli budowę murowanej twierdzy. W XVII wieku Jan Ostroróg wystawił zamek murowany, obronny. Zamek był rozbudowywany, ale też i kilkakrotnie niszczony przez Szwedów i Kozaków. Popadł w ruinę pod koniec XVIII wieku. Do dnia dzisiejszego zachowały się fragmenty murów, wały obronne i ogromna ceglana basteja o murach grubości dochodzącej do 2-3 metrów.

Kościół Narodzenie NMP w Kryłowie

Neogotycki kościół rzymskokatolicki został zbudowany w 1859 r. wg projektu Józefa Benedykta Chrzanowskiego. W świątyni w głównym barokowym ołtarzu znajduje się Łaskami Słynący obraz Matki Bożej Loretańskiej z Dzieciątkiem Jezus z XIX w. Obraz jest przyozdobiony rokokową sukienką ze złota i koronami. Obraz został przywieziony z Włoch przez Kardynała Radziejowskiego jako wotum dziękczynne. Obraz w ołtarzu jest zasłaniany pozłacaną drewnianą zasłoną.

Ruiny pałacu Horodyskich

pałacu Horodyskich z I poł. XIX w. został zniszczony w czasie ostatniej wojny (ruiny rozebrano koło 1950 roku). Pozostała tylko neogotycka brama pałacowa i park.

Pałac Pohoreckich w Czumowie

Obecny pałac, w zakolu Bugu, wznieśli w końcu XIX wieku dwaj nieznani architekci włoscy dla rodziny Pohoreckich. Obecnie jest własnością prywatną.

Pałac w Gołębiach

W Gołębiach znajduje się pałac z pocz. XX w.

Pałac Rastawieckich w Dołhobyczowie

Późnoklasycystyczny pałac z kompleksem zabudowań gospodarczych został wzniesiony w pierwszej połowie XIX w. przez barona Ludwika Rastawieckiego, kasztelana Królestwa Polskiego, prezesa zarządu powiatowego zamojskiego. W 1837 pałac przebudowano według projektu architekta Antonia Corazziego.

Cerkiew prawosławna Symeona Słupnika w Dołhobyczowie

Obecnie istniejąca świątynia powstała na początku XX wieku po pożarze starszej cerkwi. Autorem jej projektu był Władimir Pokrowski. Była to jedna z nielicznych w zaborze rosyjskim świątyń reprezentujących styl bizantyjsko-rosyjski w wariancie neobizantyjskim.

Po przesiedleniach ludności ukraińskiej w latach 40. XX wieku została opuszczona i była użytkowana przez spółdzielnię „Samopomoc Chłopska”, następnie stała pusta. W 1967 Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny uzyskał zgodę na wznowienie w niej życia liturgicznego, jednak z powodu braku ludności prawosławnej w miejscowości w świątyni nie odbywają się regularne nabożeństwa.

Ziemie utracone w 1951 r.- Grzęda Sokalska

Zaraz za Dołhobyczowem przebiega obecna granica polsko-ukraińska. Na mocy postanowień jałtańskich polska, powojenna granica wschodnia została oparta w dużej mierze o linię Bugu, czyli 17 km dalej na wschód. Na Lubelszczyźnie Bug i Sołokija tworzą „kolano” obejmujące całą Grzędę Sokalską z miastami Bełz, Sokal i Krystynopol (na pamiątkę Krystyny Potockiej). Znajdowały się tam kopalnie węgla kamiennego („Zagłębie Lubelskie”), które w okresie największej wydajności były w stanie wydobywać 15 mln ton węgla rocznie. W 1951 r. wymieniliśmy ten obszar na Bieszczady, wedle oficjalnych zapisów dla umożliwienia budowy zbiornika na Sanie w Solinie. W zamian za najbardziej żyzne czarnoziemy uzyskaliśmy wspaniałe Bieszczady w rejonie Ustrzyk Dolnych.

Rosjanom tak się ta zamiana spodobała, że w 1952 r. była już szykowana kolejna zamiana rejonu Hrubieszowa na Chyrów u podnóży Bieszczadów (ale w międzyczasie umarł Stalin).

Dwór Malewskich w Oszczowie

W 1938, w ramach akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej, zburzona została cerkiew św. Jana Miłościwego. Druga ze świątyń popadła w ruinę po wysiedleniach ludności ukraińskiej w latach 1944–1947 i została rozebrana w 1950. W maju 1944 r. w Oszczowie nacjonaliści ukraińscy dopuścili się podstępnego mordu polskiej ludności. Zginęło wówczas 24 Polaków. Są oni pochowani w zbiorowej mogile na kurhanie powstańców z 1863 r., usypanym wśród łąk pośrodku wsi.

We wsi znajduje się barokowy dwór murowany z II połowy XVIII w, wzniesiony przez Bartłomieja Malawskiego. Po I wojnie światowej mieściła się w nim szkoła, a obecnie dom pomocy społecznej.

Dawna cerkiew – kościół św. Piotra i Pawła w Terebiniu

Cerkiew unicka św. Eliasza została wzniesiona w II poł. XVIII w. Po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875 została przejęta przez Rosyjski Kościół Prawosławny. Adaptacja cerkwi na kościół nastąpiła w 1921, nowym patronem obiektu został św. Andrzej Bobola. W czasie II wojny światowej kościół ponownie został zaadaptowany na cerkiew. W 1950 świątynię przejęła katolicka parafia.

Dawna cerkiew – kościół MB Królowej Polski Modryń

W Modryniu znajduje się dawna cerkiew greckokatolicka z poł. XVIII w. dawna cerkiew unicka, następnie prawosławna, a obecnie kościół rzymskokatolicki.

W grudniu 1943 r. w akcji odwetowej wieś została zaatakowana przez oddział BCh pod dowództwem Stanisława Basaja „Rysia” – zamordowano kilkudziesięciu Ukraińców.

Dawna cerkiew – kościół Zmartwychwstania Pańskiego Mircze

W Mirczu znajduje się dawna cerkiew z I poł. XIX w., obecnie kościół.

W październiku 1943 oddział BCh pod dowództwem Stanisława Basaja „Rysia” spalił część wsi w akcji odwetowej mordując 29 cywilnych Ukraińców.

Cerkiew greckokatolicka w Mirczach by Przemysław Czopor, CC BY 3.0

Monastyr prawosławny Turkowice

We wsi w 1903 r. zbudowano prawosławny żeński monaster Opieki Matki Bożej (działał do 1915 r.). Sobór monasterski został rozebrany w latach 20. XX wieku, zaś drugą klasztorną świątynię zaadaptowano na cele świeckie (szkoła). Obecnie odbudowano monaster, który jest ośrodkiem kultu Turkowickiej Ikony Matki Bożej oraz mniszki Paraskiewy (kanonizowanej w 2000 r.), która żyła w nim w latach 1912–1915.

W marcu 1944 r. ukraińska część wsi została zaatakowana przez oddział AK pod dowództwem Mariana Pilarskiego „Groma”. Zginęło wówczas co najmniej 33 osób.

Dawna cerkiew -kościół św. Michała Archanioła w Perespie

Klasycystycznym kościół został wzniesiony w I poł. XIX w. jako cerkiew unicka. W latach 1875-1919 była to świątynia prawosławna. Rekoncyliacji świątyni na kościół dokonano w 1919 r. W latach II wojny światowej, od 1939 do 1944, kościół w Perespie był ponownie użytkowany przez prawosławnych. W 1944 obiekt ponownie przejęli katolicy.

Na wyposażeniu kościoła znajduje się ikona św. Michała Archanioła z klejmami sygnowana przez malarza Jakuba Bobrowskiego. Wśród miniaturowych epizodów na ikonie znajduje się, identyfikowana cyryliczną inskrypcją, scena z Archaniołem Michałem podającym miecz Bolesławowi Chrobremu idącemu na Kijów. Wizerunek ten powstał w latach 90. XVIII w.

Kościół św. Michała Archanioła w Żniatyniu

W Żniatyniu znajduje się barokowy kościół wzniesiony na wysokim wzgórzu w 1790 roku, który służył (aż do 1928 roku) jednocześnie greko- i rzymsko-katolikom.

Dawna cerkiew – kościół w Dłużniowie

Drewniana cerkiew greckokatolicka Podniesienia Krzyża Świętego pochodzi z 1882 r., obecnie pełni rolę kościoła rzymskokatolickiego. Jest to jedna z największych i najwyższych cerkwi drewnianych w Polsce.

Dawna cerkiew – kościół w Chłopiatynie

Dawna drewniany cerkiew unicka z poł. XIX w., , obecnie pełni rolę kościoła rzymskokatolickiego. W 2013 r. zbudowano tu drewnianą wieżę widokową z tarasem na wysokości 16 m.

Dawna cerkiew – kościół w Mycowie

Drewniana cerkiew greckokatolicka św. Mikołaja pochodzi z 1859 r. Po 1948 została przekształcona na magazyn. Jako własność PGR-u cerkiew niszczała, z czasem opustoszała, a jej stan pogarszał się. Od 2006 świątynia służy znowu wiernym jako kaplica rzymskokatolicka. Jest to obiekt z nietypowym jak na budownictwo greckokatolickie podwójnym chórem. Wewnątrz zachowała się także piękna polichromia o motywach roślinnych, figuralnych i iluzjonistycznych.

Dawna cerkiew – kościół w Budyninie

Drewniana Cerkiew greckokatolicka pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, to obecnie kościół rzymskokatolicki pw. Opieki NMP. Wzniesiona w 1887, z zachowaniem tradycji dawnego budownictwa cerkiewnego, na miejscu drewnianej cerkwi istniejącej już w 1774. Budowla duża, trzykopułowa, z ozdobną galeryjką arkadową i wydatnymi wysokimi okapami. Wewnątrz znajduje się polichromia o tradycjach barokowych, wykonana w 1892 oraz częściowo zachowany ikonostas. W skład wyposażenia wchodzą między innymi ławki i stalle przeniesione z kościoła dominikanek w Bełzie.

Cerkiew Objawienia Pańskiego w Korczminie

Drewniana cerkiew greckokatolicka pw. Objawienia Pańskiego w Korczminie jest najstarszą na Lubelszczyźnie. Pierwsza wzmianka o świątyni w tym miejscu pochodzi z 1531 r., obecną cerkiew zbudowano w 1658 r. Cerkiew w Korczminie była użytkowana przez grekokatolików do 1947 r., do czasu wysiedlenia ze wsi mieszkańców. Kilka następnych lat świątynia ta była używana jako kościół filialny. Od połowy lat 50. XX w. pozostawała opuszczona przez blisko 40 lat. W 1990 r. rozpoczęto prace konserwatorskie przy obiekcie, a w 2002 r. przekazano cerkiew na rzecz parafii greckokatolickiej.

Kuchnia regionalna

Na tradycyjne dania polskiej kuchni możemy się udać do restauracji Rafinada w Werbkowicach.

Praktyczne informacje

• Restauracja Rafinada, ul.  Zamojska 6, Werbkowice

Zaplanuj wycieczkę