Na pograniczu polsko-litewskim: Horodło
Wyżyna Wołyńska
Hrubieszów (aż do 1802 r. Rubieszów) to najdalej wysunięte na wschód miasto Polski. Leży na Wyżynie Wołyńskiej, która znajduje się na zachodzie Ukrainy i we wschodniej Polsce, pomiędzy dorzeczem Huczwy (dopływ Bugu) i Korczyka (dorzecze Słuczy). Stanowi nachyloną płytę zbudowaną z utworów górnej kredy pokrytych warstwą lessów o miąższości dochodzącej do 20 metrów. Region jest głównie rolniczy ze względu na wykształcenie najżyźniejszych gleb Polski – czarnoziemów.
Szczypta historii
Hrubieszów leży na historycznej Rusi Czerwonej, W 1366 wraz z całą Rusią Czerwoną został ponownie przyłączony do Polski. W 1388 Władysław Jagiełło nadał Hrubieszów księciu mazowieckiemu Ziemowitowi IV. Około 1393 gród został włączony do ziemi chełmskiej. Prawa miejskie magdeburskie Hrubieszów uzyskał w roku 1400 z rąk Władysława Jagiełły. Prawdopodobnie w końcu XIV w. wzniesiono drewniany zamek, będący siedzibą starosty. Pomyślny rozwój przerwały najazdy Tatarów, którzy w latach 1498–1626 wielokrotnie grabili i niszczyli miasto. W 1661 r. zniszczony został hrubieszowski zamek. Hrubieszów w XVIII wieku wchodził w skład w ziemi chełmskiej. W wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej Hrubieszów znalazł się w zaborze austriackim, w którym pozostał do roku 1809, a po Kongresie Wiedeńskim do Rosji.
W czerwcu 1942 roku Niemcy skoncentrowali w hrubieszowskim getcie Żydów z całego powiatu, po czym większość mieszkańców getta wywieziono do obozu zagłady w Sobiborze, a 500 osób rozstrzelano na cmentarzu żydowskim. Na terenie miasta zaraz po wyzwoleniu w 1944 r. funkcjonował obóz specjalny NKWD dla AK i opozycji. W nocy z 27 na 28 maja 1946 placówki MO i MBP w Hrubieszowie stały się celem wspólnej akcji WiN i UPA. W wyniku akcji uwolniono z aresztu UB 20 osób, w tym 5 Ukraińców. Zniszczono budynki PPR i starostwa. Wykonano wyrok śmierci na 2 działaczach PPR.
Hrubieszów należy do Polski przez 537 lat, a południowa część Grzędy Sokalskiej przez 531 lat.
Kościół św. Stanisława Kostki (Sanktuarium Matki Bożej Sokalskiej w Hrubieszowie
Dawna cerkiew murowana została zbudowana w latach 1795–1828. Do 1875 roku była cerkwią unicką pod wezwaniem świętego Mikołaja Cudotwórcy. Po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875 świątynię przemianowano na cerkiew prawosławną. W 1918 roku obiekt został rewindykowany na rzecz katolików. W skład zespołu zabytkowego wchodzi także dzwonnica murowana 1868 r.
Cerkiew prawosławna Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy
Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny to prawosławna cerkiew parafialna wzniesiona w latach 1867–1875 z inicjatywy napływowej ludności rosyjskiej. Została ona zamknięta po akcji „Wisła” w 1947, ale wznowiła działalność już cztery lata później – w 1951. Cerkiew w Hrubieszowie jest świątynią reprezentującą – podobnie jak inne wznoszone w tym samym okresie w Imperium Rosyjskim świątynie prawosławne – styl bizantyjsko-rosyjski. Na tle innych cerkwi budowanych na ziemi chełmskiej w II połowie XIX w. wyróżnia się jednak swoim monumentalizmem oraz liczbą kopuł – jako jedyna ma ich trzynaście. Jest również jedyną 13-kopułową cerkwią prawosławną w granicach Polski oraz jedną z dwóch na świecie (druga znajduje się w Finlandii).
Kościół św. Mikołaja został wybudowany w stylu barokowym w latach 1736-1766 wraz z klasztorem dominikanów z fundacji Józefa Kuropatnickiego, kasztelana bieckiego. Po skasowaniu klasztoru w 1781 roku konwent działał tylko do 1819 roku (następnie dominikanie zostali przeniesieni do Krasnobrodu).
Zespół dworski Du Chateau – Muzeum Regionalne
Murowany dwór został zbudowany w 1791 r. na miejscu dawnego hrubieszowskiego zamku. Dworek należał do hrubieszowskiej rodziny Du Chateau, której protoplastą był żołnierz napoleoński i do której należał od 1850 r. Po wojnie mieściła się tutaj placówka NKWD. Ostatnią właścicielką dworku była Maria Julia z Mazarakich du Chateau, wdowa po Juliuszu du Chateau (obydwoje spoczywają na hrubieszowskim cmentarzu). Obecnie budynek mieści siedziby Towarzystwa Regionalnego Hrubieszowskiego oraz Muzeum Regionalnego im. Stanisława Staszica. W tym ostatnim znajdują się ekspozycje poświęcone archeologii, etnografii oraz Towarzystwu Rolniczemu Hrubieszowskiemu. Nieopodal dworku stoi budynek z 1920 r., obecnie siedziba Fundacji Kultury i Przyjaźni Polsko-Francuskiej, założonej dzięki staraniom Stefana du Chateau.
Dworek Gołachowskich
W Hrubieszowie znajdziemy także dworek Gołachowskich z końca XIX w.
Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie w Dziekanowie
W 1800 r. wsie dawnego starostwa hrubieszowskiego kupił Stanisław Staszic, który w 1816 r. na swoich dobrach założył fundację „Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie” z centrum w Dziekanowie. Była to pierwsza w Europie organizacja przedspółdzielcza. Towarzystwo miało aż 500 zakładów tkackich, młyny, tartak, cegielnie, kuźnię, folusze, browar, wytwórnia wódek i innych trunków w Hrubieszowie, bank pożyczkowy oraz karczmy (dzięki czemu w 1856 r. Hrubieszów stał się większy od Zamościa). Kres działalności Towarzystwa położył Bolesław Bierut (dekret z 1945 r.).
Kuźnia TRH w Dziekanowie by Gambitek z polskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=8662941
Horodło
W roku 1388 król Władysław Jagiełło nadał ziemię bełską wraz z Horodłem księciu mazowieckiemu Siemowitowi IV jako posag swej siostry Aleksandry. W 1411 księżna Aleksandra, żona Ziemowita, a siostra Władysława Jagiełły ufundowała w Horodle kościół i klasztor Dominikanów. W krótkim okresie 1413–1430 Horodło należało do Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda, przyznane mu przez króla Władysława Jagiełłę. Po śmierci Witolda w 1430 zwrócone zostało książętom mazowieckim, czemu sprzeciwił się książę litewski Świdrygiełło, dokonując zaboru ziemi chełmskiej i bełskiej. Władysław Jagiełło w roku 1431 w wyprawie przeciw Świdrygielle ziemie te wraz z Wołyniem przywrócił Polsce. W 1462 księstwo bełskie wraz Horodłem weszło w skład Korony jako województwo bełskie. Horodło zapisało się w historii Polski przede wszystkim jako miasto, w którym została zawarta w 1413 unia polsko-litewska, decydująca o dalszych losach obydwu narodów.
Kościół NMP i św. Jacka w Horodle
Barokowy kościół w Horodle pochodzi z poł. XVIII w.
W 1938 roku władze sanacyjne zniszczyły w ramach akcji rewindykacyjno-polonizacyjnej cerkiew prawosławną w Horodle. Cerkiew grecko-katolicka św. Mikołaja zbudowana w 1928 roku należy do cerkwi bezkopułowywch.
Splecione losy polskie, ukraińskie i rosyjskie Unia brzeska w 1596 roku przyniosła połączenie Cerkwi prawosławnej z Kościołem łacińskim w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powstał Kościół unicki, uznający władzę i autorytet papieża i zarządzany przez metropolitę kijowskiego. Szczególnie intensywnie rozbudował się on w województwach wschodnich.
Początkowo, po rozbiorach carowie tolerowali istnienie kościoła unickiego. Jednakże car Mikołaj I rozpoczął intensywne kroki na rzecz zwalczania Cerkwi unickiej. Głównym realizatorem koncepcji konwersji unitów na prawosławie został biskup mścisławski Józef Siemaszko. Po powstaniu listopadowym władze rosyjskie skasowały większość klasztorów bazylianów i bazylianek. Najdłużej działała chełmska diecezja unicka, która została zlikwidowana w 1875 na skutek kampanii rusyfikacyjnej prowadzonej po powstaniu styczniowym. Na Wołyniu mamy pełen obraz tych procesów. Cerkwie greckokatolickie, czyli unickie, po 1875 stawały się prawosławnymi. Dla napływowej ludności rosyjskiej w XIX/XX w. budowano nowe cerkwie prawosławne. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w latach 20. XX w., niektóre cerkwie przemieniono na kościoły rzymskokatolickie. W latach 30. XX w. rząd polski ostatecznie skłonił się ku asymilacji narodowej mniejszości i w wyniku prowadzonej w latach 1937–1938 r. Akcji rewindykacyjno-polonizacyjnej zniszczono wiele cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie. W czasie II wojny światowej, z kolei kościoły były konwertowane na cerkwie. Po wysiedleniu ludności ukraińskiej w latach 1944 – 1947 (Akcja Wisła), większość cerkwi została przejęta przez kościół rzymskokatolicki.
Dubienka
Dubienka była od 1588 miastem królewskim (Dubno). W 1648 roku do Dubna dotarli Tatarzy, którzy spalili miasto, w tym także ratusz. Pomimo tego, że miasto było silnie obwarowane, w połowie XVIII wieku zrujnowały je wojny kozackie i dopiero pod koniec wieku nastąpił jego kolejny rozkwit. W tym też czasie utrwaliła się nowa nazwa – Dubienka. W 1789 roku Dubienka została stolicą województwa bełskiego i powiatu dubienieckiego.
W okolicy znajduje się pole bitwy stoczonej 18 lipca 1792 roku przez generała Tadeusza Kościuszkę. Została ona upamiętniona w 1861 roku usypaniem kopca ziemnego na południowym skraju wsi Uchańka. W czasie okupacji hitlerowskiej osada była silnym ośrodkiem ruchu oporu. W 1942 roku Niemcy utworzyli getto (ok. 3000 osób, większość zginęła w obozie zagłady w Sobiborze).
Neobarokowy kościół rzymskokatolicki Trójcy Przenajświętszej został wzniesiony w 1865 r. Zachowało się starsze wyposażenie barokowe i rokokowe pochodzące z XVIII w.
Cerkiew prawosławna Świętej Trójcy została wzniesiona z czerwonej cegły w 1909 roku w stylu bizantyńsko-ruskim, od 1946 roku do niedawna użytkowana jako magazyn. Obecnie jest odbudowywana jako cerkiew prawosławna.
Pałac Zamojskich Maziarnia
W Maziarni znajduje się pałac myśliwski Zamojskich z pocz. XX w., obecnie nadleśnictwo.
Strzyżów
W pierwszej połowie XVIII wieku właścicielem Strzyżowa był starosta wołkowyski Antoni Pociej. Wieś jako wiano otrzymała jego córka Ludwika Honorata, od około 1740 roku zamężna z księciem Stanisławem Lubomirskim, wojewodą bracławskim, a później kijowskim. W latach 1762-1786 zbudowano tu murowany, późnobarokowy pałac, który zachował się do dnia dzisiejszego.
Cerkiew Narodzenia Najświętszej Maryi Panny została wybudowana w 1817 roku. Po likwidacji unickiej diecezji chełmskiej, w 1875 roku została przemianowana na prawosławną i pozostawała siedzibą parafii tego wyznania w dwudziestoleciu międzywojennym. W 1947 roku cerkiew została przejęta przez katolików.
Cerkiew Narodzenia Pana Jezusa – kościół MB Łaskawej w Szpikołosach
Cerkiew Narodzenia Pana Jezusa w Szpikołosach to drewniana cerkiew, początkowo greckokatolicka, potem prawosławna (od 1875), obecnie rzymskokatolicki kościół parafialny pw. Matki Bożej Łaskawej.
Kuchnia regionalna
Na dobrą kuchnię polską i regionalna warto się wybrać do Browaru Sulewskiego. Polecamy chłodnik, flaki zamojskie, krem z borowików, kaczkę, pierogi z kaczką, kluski z kaszy gryczanej z musem truskawkowym. W restauracji, co jest oczywiste można degustować piwo warzone w lokalnym browarze.
Dla miłośników historii proponujemy posiłek w restauracji Colltura, w budynku dawnego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa.
Praktyczne informacje
- Browar Sulewskiego, ul. Dwernickiego 4, Hrubieszów
- Restauracja Colltura, Podzamcze 9, Hrubieszów
Zaplanuj wycieczkę